رویکرد مفهومی به عرفان در تئاتر ملی ، نیاز امروز ماست

به گزارش ایران تئاتر، در ابتدای این کارگاه شرکت‌کنندگان قطعاتی که با تم‌هایی مشخص تعریف و انتخاب‌شده بودند را پخش کردند و در مورد آن نظر دادند. سپس سعید ذهنی آهنگساز تئاتر، سینما و تلویزیون با باز کردن موضوع موسیقی افکتیو در تئاتر و سینما گفت: خیلی وقت‌ها کارگردان‌ها می‌گویند موسیقی افکتیو می‌خواهیم. افکت و موسیقی تمایز زیادی باهم دارند و یکی نیستند اما می‌شود ترکیبی از آن‌ها به وجود آورد.

وی در ادامه به توصیف موسیقی افکتیو پرداخت و گفت: موسیقی افکتیو زمانی شکل می‌گیرد که ما از افکت و اصوات به‌جای موسیقی استفاده کنیم یا برعکس از ساز و نوازندگی آن استفاده افکتیو کنیم. مثال دم‌دستی آن می‌تواند استفاده از صدای ضربات تنبک به‌جای در زدن باشد که در نمایش‌ها تخت حوضی یا موزیکال سنتی آن را زیاد می‌بینیم. او در ادامه با اشاره به فیلمی از کارگردان مطرح سینمای جهان فون تریر افزود: نمونه بی‌نظیر استفاده و تلفیق موسیقی افکتیو و ملودیک در سینما می‌تواند فیلم Dancer in The dark باشد. در این اثر جهان امن شخصیت اصلی فیلم که یک زن نابینا است با بقیه لحظات فیلم تفاوت دارد. در این لحظات خاص دوربین دیگر روی دست نیست بلکه نماهایی روان و آرام را می‌بینیم که شخصیت می‌تواند همه‌چیز را آن‌طور که دوست دارد تصور کند. ذهنی در توضیح این مثال ادامه داد: شخصیت فیلم در کارخانه‌ای کار می‌کند که صداهایی گوش‌خراش و صنعتی شنیده می‌شود اما زمانی که می‌خواهد به جهانی آرمانی‌اش پناه ببرد در ذهنیت او تمام عوامل این کارخانه و سروصداها به موسیقی بی‌نظیر همراه با رقص تبدیل می‌شود که او در این جهان ستاره آواز و اجراست. او ادامه داد: در این صحنه‌ها فرز یا چکش و پرس با صداهای خود که ریتمیک تولید می‌شوند موسیقی تولید می‌کنند. موسیقی افکتیو یعنی استفاده غیر موسیقایی از ابزار موسیقایی.

ذهنی با تشریح بیشتر مبحث خود ادامه داد: از ساز الکترونیک یا آکوستیک استفاده می‌کنیم اما هدفمان تولید ملودی نیست بلکه سعی می‌کنیم با آن افکت ایجاد کنیم.

ذهنی در بخشی دیگر از کارگاه و در ادامه توضیح موسیقی افکتیو گفت: موسیقی افکتیو را نباید با آن نوع آثاری که در دیزنی فرق می‌کند، موسیقی‌ای که در کارتون‌هایی مثل تام و جری می‌شنویم فرق می‌کند. آن‌ها کاملاً ساختار ملودیک دارد و همه حرکات را دنبال می‌کنند.

به گزارش خبرنگار ایران تئاتر سعید ذهنی در ادامه این کارگاه در موردبحث رنگ در موسیقی صحبت کرد و گفت: مقاله معروفی نوشته‌شده که در آن رنگ‌ها ازلحاظ فیزیکی و طول‌موج تحلیل‌شده‌اند و بنابراین تعبیر فیزیکی سازهای مختلف را بارنگ‌های مختلف هماهنگ دانسته‌اند. ذهنی ادامه داد: ضمن احترام به تلاش‌هایی که در پس چنین تحقیقاتی وجود دارد، به نظرم واقعاً نمی‌شود چنین نظرات قطعی‌ای را در مورد موسیقی و ارتباطش با تعابیر دیگر داد. باید دید که چه قطعه‌ای توسط چه کسی و چگونه دارد اجرا می‌شود. ممکن است پیانو و صدایش برای افراد مختلف در قطعات مختلف تعابیری متفاوت بدهد. او با انتقاد از قطعی دانستن این تعابیر افزود: من شنیده‌ام که برخی از کارگردان‌ها برای سازها جنسیت قائل‌اند، مثلاً می‌گویند ویولن‌سل مرد است یا فلوت زنانه است و غیره. این‌ها تصاویر روانی است که ما از این سازها داریم. شاید دلیلش این باشد که مثل هارپ را بیشتر با نوازندگان زن دیده‌ایم. ذهنی در جمع‌بندی این بحث افزود: آنچه به ساز رنگ می‌دهد مجموعه میزان سن‌هایی است که درصحنه یا پشت دوربین آن را به وجود می‌آورید. ما اگر در یک ترکیب و میزان سن کاری کنیم که مود فضا را به سمت حس رنگ خاکستری ببریم مطمئن باشید ملودی شما نیز با الهام از آن مود لازم را القا می‌کند.

ذهنی در بخش پایانی کارگاهش گفت: پروفسور دورینگ که صاحب کرسی جهانی گیتار بیس است به ایران آمد و تز خود را ارائه داد که در مورد موسیقی عرفانی بود. در این تز مباحث تازه بسیار جالبی را دیدم که نگاهی متفاوت را ارائه می‌داد. ذهنی ادامه داد: من با این مقدمه می‌خواهم در مورد موضوع تئاتر ملی صحبت کنم. نوع برخورد در ایران با این موضوع به نظرم خیلی دم‌دستی است. تا می‌خواهیم در مورد عرفان صحبت کنیم فضای طراحی گریم و لباس قطعاً به این سمت می‌رود که موها بلند باشد و لباس‌ها گشاد و قدیمی. در موسیقی‌ این آثار هم اگر غیر از تار و تنبور و دف استفاده شود گویی آهنگساز الا از عرفان چیزی نفهمیده است. این آهنگساز تئاتر با اشاره به لزوم نگاه تازه به فضای آهنگسازی و شکستن کلیشه‌ها ادامه داد: منکر این نمی‌شود که نی یا دف و ... می‌توانند فضای عرفانی به وجود بیاورند و جنسشان به این نوع مفاهیم نزدیک است اما چرا صدای گیتار یا پیانو نتواند چنین تأثیری داشته باشد. وی ادامه داد: چکیده تز پرفسور دورینگ این بود؛ چه کسی میزند و چه می‌زند!

ذهنی در پایان این کارگاه خطاب به شرکت‌کنندگان گفت: من از شما که قرار است نسل جدید آهنگسازان باشید خواهش می‌کنم اگر قرار است کاری با موضوع ملی یا عرفانی ایجاد کنید از تغییر کلیشه‌ها نترسید. من قبول دارم که یک ساز سنتی یا هماهنگ با یک موضوع ازلحاظ تاریخی تعریف دارد اما از خلاقیت و نوآوری تازه در ساز بندی و فضاسازی نترسید. بیاید تجربه کنید آیا می‌شود با یک ویولن‌سل و سازی کوبه‌ای کار عرفانی ساخت؟ او ادامه داد: ما نمی‌توانیم به بهانه ملی کار کردن همه‌چیز را بی‌منطق تغییر دهیم، نمی‌توانیم بگوییم می‌خواهم ادیپ اجرا کنیم و به بهانه ملی بودن کرئون بیاید و ابوعطا بخواند. این ایرانیزه کردن نیست.

ذهنی با انتقاد از برخورد سطحی باشخصیت‌های تاریخی گفت: الآن دیگر وقتی کاری می‌بینیم در مورد مولانا اجراشده از برخورد و رویکردی که باشخصیت می‌شود متأثر می‌شوم. این رویکرد در مورد شاهنامه هم وجود دارد. او ادامه داد: الآن مفاهیم است که مهم است، اگر قرار است در مورد عرفان حرف بزنیم در مورد مفاهیمش حرف بزنیم. مطمئن باشید که اگر به این سمت برویم ظرفیت بی‌نظیری در این آثار و شخصیت‌ها وجود دارد.

در این کارگاه آموزشی دوروزه مباحثی مثل نگاه تازه به موسیقی و تئاتر، کارکرد موسیقی در تئاتر، ساختار ادبی درام، کارکرد موسیقی در درام مثل القاء تاریخ و جغرافیا، نوع شخصیت‌پردازی و درام توسط موسیقی، تئاتر موزیکال و غیر موزیکال و ویژگی ساختاری آن‌ها و منطق استفاده از موسیقی ازجمله سرفصل‌های مطرح‌شده بود.

در ادامه کارگاه‌های آموزشی این دوره جشنواره تئاتر فجر درزمینهٔ صدا و موسیقی امروز آیدین الفت کارگاهی دیگر را در مجموعه تئاتر شهر برگزار می‌کند.

سی و پنجمی دوره جشنواره تئاتر فجر از 1 تا 12 بهمن‌ماه به دبیر اسدی برگزار می‌شود.