رضا آشفته: کتاب"دراماتورژی تیاتر و نمایش رادیویی" نوشته گوتفرید مولر و با ترجمه عباس شادروان توسط انتشارات قطره در مجموعه تئاتر و قلم(شماره ۸) منتشر شده است. این کتاب را برای اولین بار در دست‌های همایون علی‌آبادی، ...
رضا آشفته:
کتاب"دراماتورژی تیاتر و نمایش رادیویی" نوشته گوتفرید مولر و با ترجمه عباس شادروان توسط انتشارات قطره در مجموعه تئاتر و قلم(شماره 8) منتشر شده است.
این کتاب را برای اولین بار در دست‌های همایون علی‌آبادی، منتقد در اتاق 24 اداره تئاتر دیدم. در این روز قرار بود که مجمع کانون ملی منتقدان برگزار شود که به دلیل به حد نصاب نرسیدن اعضا به جلسه بعدی موکول شد. عباس شادروان هم یکی از منتقدان و مدرسان و بازیگران تئاتر است که تحصیلات عالی خود را در آلمان گذرانده و این کتاب را از زبان آلمانی ترجمه کرده است.
در سال 81 در مجله"فرهنگ و پژوهش" مصاحبه‌ای با عباس شادروان شده بود که در آن، انتشار این کتاب را اعلام کرده بود. حالا از آن زمان نزدیک به چهار سال می‌گذرد. از عباس شادروان درباره علت این همه تأخیر در انتشار پرسیدم که با حسرت و لبخند به انتشاراتی‌های متعدد کرد و چندین بار ترجمه، بازنویسی و اصلاح مجدد کتاب اشاره کرد که با این همه توانسته آن را به نشر قطره بسپارد و طلسم این عقب افتادگی زمانی شکسته و کتاب منتشر شود. با آن که عباس شادروان یادداشت خود بر کتاب را به تاریخ اردیبهشت 83 مهر و موم کرده است، اما کتاب برای اولین بار در آبان 85 در اداره تئاتر رویت می‌شود که در آن یادداشت، اشاره‌ای بر باز شدن گره کور کتاب به دستِ بهزاد فراهانی شده که بعد از 13 ماه در به تعویق افتادن نشر آن، وارد بازی شده است.
زیرنویس‌ها
عباس شادروان برای آن که بهتر بتواند درباره برخی از مکان‌ها، وقایع و اصطلاحات توضیح بدهد، علاوه بر زیرنویس‌های نویسنده کتاب خود نیز نکات بارز و لازم توضیحی را در پانویس صفحات برای خواننده فارسی آورده است. به هر تقدیر توضیح و تشریح برخی از واژگان خواننده فارسی زبان را در لحظه برای یافتن توضیح کافی و مراجعه به انواع مراجع ذی صلاح نجات می‌دهد و در ضمن اعتبار کتاب نیز مضاعف می‌شود.
نکته‌ای که برخی از مترجمان به دلیل ناآشنایی با موضوع انتخابی برای ترجمه از آن غفلت می‌ورزند و اما عباس شادروان به عنوان یک منتقد و دست‌اندرکار تئاتر بهتر از پس آن برمی‌آید. همچنین تحصیلات وی در آلمان نیز مزید بر علت می‌شود که بهتر و بیشتر به این نکات بارز عکس‌العمل قلمی نشان بدهد.
گوتفرید مولر
عباس شادروان طی یادداشتی در مورد کتاب دراماتورژی تیاتر و نمایش رادیویی می‌نویسد:«گوتفرید مولر کارآزمایی بود که برای روشن کردن کنج‌های تاریک کارش روی به نظریه‌پردازی آورد و چنان استادانه از پس این مهم برآمد که منتقدان اثر وی، بر این باور هستند از زمان لسینگ که دراماتورژی هامبورگ را نوشت و گوستاو فریتاگ که فن نمایش را منتشر کرد، تاکنون هیچ اثری بدین اندازه کارآزمایان و نظریه‌پردازان تئاتر را به هیجان در نیاورده و تا این پایه باعث باروری آن‌ها نشده است.»
وی نویسنده کتاب را این گونه معرفی می‌کند:«گوتفرید در 12 فوریه سال 1903 در وین متولد شد. او فرزند کتابفروشی سرشناس بود. پس از سپری شدن دوره دبیرستان در وین، راهی پاریس و بعد فلورانس شد و به تحصیل تاریخ هنر و فلسفه پرداخت. او در سال 1931 به عنوان شاگرد برتر استرتسیگووسکی درجه دکتری گرفت و سپس به برلن رفت. سال‌های 1933 تا 1938 گزارشگر مطبوعات خارجی مانند دِیلی اکسپرس بود. سپس به آلمان مراجعه کرد و به عنوان دراماتورژ وارد گروه‌های تئاتری شد و عاقبت حرفه اصلی خود را یافت.»
این کتاب نخستین بار در سال 1941 در برلن منتشر شد و بسیار زود به چندین چاپ رسید. نکته مهم این که مولر در این تجدید چاپ‌ها هیچ گونه دگرگونی به وجود نیاورد، زیرا منتقدان وی اعتقاد داشتند که کتاب نیاز به ویرایش مجدد نداشته است و نشانه‌های ارائه شده در این اثر دارای اعتبار همیشگی است.
عباس شادروان یادداشت خود را این گونه به پایان می‌رساند:«سال 1952 هنگامی که کتاب دراماتورژی... برای بار دیگر در آلمان تجدید چاپ می‌شد، او قصد نوشتن تئوری کمدی را داشت که در زیرنویس‌های پاره‌ای از آن صفحه‌های این کتاب نیز به آن اشاره کرده است؛ ولی اجل، دیگر به وی فرصت نداد و در 10 نوامبر سال 1953 در جان سپرد.»
پیشگفتار
کتاب گوتفرید مولر با پیشگفتار ولفگانگ لیبن آینر آغاز می‌شود. آینر کارگردان تئاتر و فیلم، بازیگر و مدیر تئاترشهر برلن بوده است. مولر نیز در فیلم بیسمارک، دستیار کارگردان ولفگانگ لیبن آینر بود. به همین دلیل نخستین چاپ این کتاب و چاپ‌های بعدی آن همیشه با پیشگفتار آینر همراه شده است. عباس شادروان به عنوان مترجم نیز از یافتن این گونه روابط و علت‌ها نیز غافل نبوده و درباره این پیشگفتار می‌گوید:«آینر در این پیشگفتار توضیح می‌دهد که چگونه این اثر از سرچشمه تجارب تئاتر غرب نشأت گرفته و به بسیاری از پرسش‌های مربوط پاسخ داده است. مولر در این کتاب به بررسی قواعد و قوانین پرداخته است که کاربرد آن محدودیت حوزه جغرافیایی نمی‌شناسد.»
آینر نیز در پیشگفتار خود درباره کتاب به یک جمع‌بندی می‌رسد:«این موضوع که نخستین بار با پیداش فیلم ناطق، این پدیده(فیلم)، تبدیل به هنر دراماتیک شد و دراماتورژی فیلم محصول این دوره است. باید بستر اندیشه‌سازی برای هر نظریه‌پردازی باشد. دراماتورژی هیچ معنایی به جز هنر ساختار کردار، ندارد و دراماتورژی نه تنها آینده فیلم را با اطمینان در اختیار نویسندگان گذاشته است، بلکه موجودیت فیلم آلمان را نیز بیمه کرده است. به همین خاطر این کتاب امروز ارزش شایانی دارد.»
سرآغاز کتاب
مولر سرآغاز کتاب خود را تحت عنوان"دراماتورژی چیست؟" می‌گذارد و در این باره می‌نویسد:«درام به معنای کردار و دراماتورژی به معنای هنر است؛ با این هنر، کردار را باید چنان ساخت که نمود هنرمندانه‌اش تماشاگر را که هدفی جز سرگرم شدن ندارد و بی وقفه در فضایی تاریک به انتظار به هیجان آمدن نشسته است، با تکرار تعلیق‌های تازه غافلگیر کند.»
وی می‌افزاید:«قوانین دراماتورژی از صدها سال پیش تاکنون دگرگون نشده‌اند. دراماتورژی ماحصل کار استادان بزرگ در نظم بخشیدن به نمایشنامه‌هاست. نمایشنامه‌هایی که به زبان سانسکریت، یونانی، لاتین، اسپانیولی و فرانسوی نوشته شده‌اند، همیشه تابع قواعد یکسانی بوده‌اند.»
بخش‌های بعدی این کتاب عبارت است از: هم پیوندی کردار، هم پیوندی زمان، هم پیوندی مکان، کردار نهایی، تعلیق، موقعیت دراماتیک، قواعد دراماتورژی، عناصر میم، عناصر گفت‌وگو، عناصر درونمایه‌ای، فن درام، دراماتورژی نمایش رادیویی، نمایش رادیویی و پیوست: بافت، روند و ساختار تئاتر.
در صفحه جلد آخر کتاب آمده است:«این کتاب از این لحاظ برای بازیگر و دراماتورژ پراهمیت است که مباحث نظری آن متکی بر تجربه و نیازهای عملی به دست آمده است. این اثر همچنین تکیه بر نظریه‌ها و دستورالعمل‌های نویسندگان موفق می‌دهد. نویسندگانی از تبار لسینگ، گوستاو فریتاک، دیدرو و دومای پسر. از این لحاظ هم این کتاب در شمار آثار مرجع قلمداد می‌شود...»
عباس شادروان اعتقاد دارد که مقالات پراکنده‌ای تاکنون درباره دراماتورژی در کشورمان منتشر شده و حتی در فصلنامه تئاتر به سردبیری دکتر محمدرضا خاکی به طور مفصل در این باره مقالاتی چاپ شده است، اما هیچ یک از این مقالات یا مجموعه آن‌ها نمی‌تواند به عنوان منبع مطرح شوند، در حالی که کتاب"دراماتورژی تیاتر و نمایش رادیویی" می‌تواند به عنوان یک منبع معتبر به تمامی تئوری‌های صادر شده از سوی نویسندگان آن مقالات دلالت علمی و انطباقی داشته باشد.