گزارشی از حضور هیئت مدیره کانون ملی منتقدان تئاتر ایران در پنجمین گردهمایی کانون منتقدان تئاتر جهان

محمدحسین ناصربخت

پس از مکاتبات معمول و رایزنی‌هایی که برای اعزام هیئتی از سوی کانون ملی منتقدان تئاتر به کنگره‌ کانون جهانی منتقدان تئاتر به مناسبت پنجاهمین سال تأسیس این کانون به عمل آمد، سرانجام با یاری مرکز هنرهای نمایشی و انجمن نمایش، شرایط لازم برای رفتن به سئول، محل برگزاری این کنگره فراهم شد.(2) کنگره فوق حول موضوع «تئاتر و نقد نوین» برگزار می‌گردید و طبق برنامه‌ریزی انجام شده از روز 19 اکتبر(مقارن با روز پنجشنبه 27 مهرماه) با دیدار منتقدان جوان عضو کانون جهانی منتقدان تئاتر از اجرای نمایش «ننه دلاور» که توسط یک گروه کره‌ای در ششمین جشنواره هنرهای اجرایی سئول ـ‌ که هفتم تا 29 اکتبر در این شهر جریان داشت ـ و کنگره ‌کانون جهانی منتقدان تئاتر نیز در کنار آن برگزار می‌شد، قدم‌های نخست خود را برداشت. اولین نشست منتقدان جوان در 20 اکتبر(مقارن با جمعه 28 مهر ماه) برگزار گردید که هیئت ایرانی به دلیل تاریخ و ساعت حرکت خود در دو روز ابتدای آن حضور نداشت.

 جمعه 20 اکتبر(28 مهرماه)
به علت دوری راه کمی زودتر از سایرین به فرودگاه امام خمینی رسیده‌ام. پس از مدتی، همسفران (نصرا... قادری، مهرداد رایانی‌مخصوص و کتایون حسین‌زاده) نیز از راه می‌رسند و بعد از انجام امور مربوط به پرواز در ساعت 15/21 با پرواز شماره 978 هواپیمایی امارات و بدون تأخیر به سوی دبی سفر را آغاز می‌کنیم تا در آن جا نیز با پرواز شماره 322 که این بار با نیم ساعت تأخیر انجام می‌شود در ساعت 30/3 بامداد روز 21 اکتبر(29 مهرماه) به سوی سئول پرواز کنیم. پروازی که هشت ساعت و چهل‌وپنج دقیقه به طول می‌انجامد.

 شنبه 21 اکتبر(29 مهرماه)
پس از هشت ساعت و چهل و پنج دقیقه پرواز در ساعت 15/17 به وقت سئول که آفتاب در آن شش ساعت پیش‌تر از تهران طلوع می‌کند، به مقصد می‌رسیم و پس از انجام تشریفات ورودی که کوتاه هم نیست، سرانجام با راهنمایی فرستادگان جشنواره سوار بر اتوبوس فرودگاه به سوی شهر سئول و هتل محل اقامت(Tower Hotel) حرکت می‌کنیم؛ اما ساعت رسیدن ما طوری است که در عمل نمی‌توانیم هیچ استفاده‌ای از برنامه‌های این روز داشته باشیم؛ زیرا آخرین برنامه در نظر گرفته شده برای منتقدان، اجرای نماش در «انتظار گودوی» بکت توسط یک گروه کره‌ای است که آن نیز یک ساعت قبل از ورود ما به سئول آغاز شده است پس به ناچار با تحویل گرفتن اتاق‌ها و تمامی ‌اطلاعات از نماینده روابط عمومی کنگره که در هتل مستقر است برای صبح روز بعد آماده می‌شویم.

 یکشنبه 22 اکتبر(30 مهرماه)
پس از صرف صبحانه که در طی آن موفق به دیدار «یان هربرت» رئیس کانون جهانی منتقدان می‌شویم و رأس ساعت 9 صبح به سوی سالن تئاتر هنر دانشگاه دانگوک (Dangguk Art Theatre) که محل برگزاری سمینار «تئاتر و نقد نوین» است، حرکت می‌کنیم.
مراسم افتتاحیه کنگره با سخنان «یان هربرت» و «یان چول کیم» (رئیس اجرایی کنگره) آغاز می‌شود و سپس یکی از سخنرانی‌های کلیدی کنگره توسط «پاتریس پاویس» نظریه‌پرداز تئاتر و استاد دانشگاه پاریس پیرامون تئاتر نوین جهانی و به ویژه Performance Art با طرح این نظریه که «تئاتر چیزی جز میزانسن نیست» ایراد می‌گردد.(3) ‌پس از او خانم «بنگ اوک‌کیم» استاد تئاتر در دانشگاه «دانگوک» کره با بهره‌برداری از مفاهیم و سنت شرقی پیرامون چگونگی ارتباط منتقدان و تماشاگران با آن چه در روی صحنه می‌گذرد، سخن می‌گوید و و از واژه «gyee (Ki)» که در اندیشه آسیایی منبع قدرت و انرژی و تجلی روح منزه‌ای است که از جسم انسانی چون وسیله‌ای برای ظهور بهره می‌جوید، برای شرح رابطه‌ای که باید میان منتقد و اثر نمایشی به وقوع بپیوندد استفاده می‌کند.
برنامه بعدی اجرای یک موسیقی سنتی با سازهای کوبه‌ای است که موسیقی عرفانی ایران را در ذهن تداعی می‌سازد و سپس در جلسه‌ای با مدیریت «دان رابین» منتقد کانادایی راجع به تئاتر در قاره امریکا توسط «هالیما تاهان» (آرژانتین)،‌ «میشل وایس» (کانادا) «کارولا اویارزون» (شیلی) و «کری آلن» (ایالات متحده) مقالاتی ارائه می‌گردد که همگی آنان با اشاره به نمونه‌هایی به معرفی ویژگی‌های تئاتر و نقد تئاتر در سرزمین خود می‌پردازند؛ اما در این میان نگاه «کری آلن» که با تندی، رسانه‌ها و مطبوعات امریکا را به جهت رواج نگاهی عوامانه مورد حمله قرار می‌دهد، جذابیت بیشتری دارد. ‌
پس از این جلسه همگی به مهمانی شهردار سئول می‌رویم. شهرداری جوان و طبق گفته مسئولان جشنواره و تأیید تئاتری‌های کره بسیار هنردوست که البته همسرش نیز از اهالی تئاتر است.
برنامه بعدازظهر، دیدن اجرای نمایش «یک پری در اتاق خلوت» است که توسط گروهی کره‌ای به طور ویژه برای مدعوین کنگره اجرا می‌شود. اجرایی با یک بازیگر بسیار توانا که ضمن روایت سرگذشت غمبار یک مادر و دختر در سال‌های سخت اختلافات بین دو کره و ماجراهای پیرامون آن یک تنه نقش‌های فراوانی را اجرا می‌کند، بدون این که تماشاگر لحظه‌ای احساس خستگی کند.
پس از این نمایش در حالی که نمایندگان گروه ما در سمینار منتقدان جوان (کتایون حسین‌زاده و مهرداد رایانی‌مخصوص) راهی جلسه مربوط به این بخش شوند، من و «قادری» به همراه سایر منتقدان کهنسال(!‌) رهسپار سالن مرکز نمایش کره می‌شویم تا اجرایی از گروه «تئاتر خیابان» کره را مشاهده کنیم که البته برخلاف نامش در داخل سالن نمایش مرکز تئاتر بر صحنه رفته است و با بهره‌ گرفتن از ریشه‌های فرهنگی و یکی از نمایش‌های سنتی کره‌ که با ماسک اجرا می‌شود و شباهت فراوانی به «عروس گله» ما دارد‌ به روایت بخشی از تاریخ اشغال کره توسط مغول‌ها، می‌پردازد. نمایش هر چند لحظات زیبایی دارد، اما در ایجاد ارتباط چندان موفق نیست. پس از پایان نمایش به هتل برمی‌گردیم و به دوستان دیگرمان می‌پیوندیم که اغلب همزمان با ما نمایشی دیگر را از یک گروه کره‌ای به تماشا نشسته‌اند.

 دوشنبه 23 اکتبر(1 آبان ماه)
از ساعت 30‌/9 تا 13 بخش ارائه مقالات کنگره که امروز مربوط به تئاتر اروپا است، برگزار می‌گردد که در آن ریاست جلسه را «یان هربرت» برعهده دارد و ارائه دهندگان مقالات «گالینا استفانوا» (بلغارستان)، «پائولوکا و الهو» (پرتقال) «لودمیلا پاتانجوگلو» (رومانی) «مارگا تاسورنسن» (سوئد) و «جان السن» (انگلستان) هستند.
مباحث مطروحه ‌در مورد تئاتر نوین اروپا، پرفورمنس آرت و نقد جدید است و همچنین امکانات جدیدی که برای گسترش نقد تئاتر با وجود اینترنت فراهم آمده است. همگی آن‌ها معتقدند که دیگر اندیشیدن به نقدی جدید برای تبیین تئاتر نوین، ضروری است و یا به عبارتی دیگر «دیدنی دیگر را باید آموخت».
بعدازظهر پیرترها برنامه‌ای ندارند؛ اما سمینار منتقدان جوان طبق روال و همچنین با بر عهده گرفتن وظایفی که پیش از این قرار بود در کارگاه‌های تخصصی پیشکسوتان به آن‌ها بپردازند(بحث پیرامون موضوعات نقد جدید و برنامه‌های آینده کانون جهانی)، برگزار می‌گردد.
عصر می‌شود. همگی نمایش «کیونگ سوچی و پدرش» را در تئاتر هنر می‌بینیم که در آن هم وضعیت یک خانواده کره‌ای در گذر زمان و با نگاهی طنزآلود بررسی شده و از این طریق، وضعیت مردمان کره در تاریخ معاصر این کشور به تصویر کشیده می‌شود. (پیش خود می‌اندیشم که این کره‌ای‌ها گو‌یا بسیار نسبت به گذشته و تاریخ خود حساس هستند و ای کاش دستی هم به سر و گوش برخی از تئاتری‌های ما بکشند!) پس از نمایش «کیونگ سوچی و پدرش» به دیدار نمایش «میان سگ و گرگ» از روسیه می‌رویم. نمایشی برجسته که با استفاده از دستاوردهای تئاتر نوین در طراحی صحنه و کارگردانی و با الهام از تاریخ روسیه، وضعیت انسان در دوران بحران‌ها و سرگشتگی‌ها را مجسم می‌سازد و مرثیه‌ای برای از دست رفتن معصومیت است. دیدن این نمایش بسیار لذت‌بخش است. از مجموع نمایش‌هایی که تاکنون دیده‌ایم، این چنین به نظر می‌رسد که گویا جشنواره امسال(هنرهای اجرایی سئول)، اختصاص به تاریخ معاصر و وضعیت بحرانی انسان بلاتکلیف و ترس زده‌ داشته است.

 سه‌شنبه 24 اکتبر (2 آبان ماه)
برنامه امروز، کنگره تئاتر و نقد تئاتر در آسیاست که مدیریت آن را «مون هوان‌کیم» استاد تئاتر در دانشگاه «دانگوگ» بر عهده دارد و ما نیز مقاله‌ای را که برای معرفی تئاتر و نقد تئاتر در ایران تهیه کردیم، تکثیر و بین حضار توزیع می‌کنیم که بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد و پس از توزیع آن عده بسیاری از شرکت کنندگان نسبت به حضور در ایران اظهار علاقه می‌کنند، به ویژه پس از مشاهده عکس نمایش‌های مندرج در کاتالوگ جشنواره تئاتر فجر که همراه خود به جشنواره برده‌ایم و دست به دست می‌چرخد این عطش بیشتر احساس می‌شود. از جمله این افراد، یکی «پاتریس پاویس» است که در جریان مذاکراتی که با او انجام می‌دهیم، آمادگی خود را برای حضور در ایران و برگزاری سمیناری آموزشی اعلام می‌دارد و همچنین «میشل وایس» از کانادا و... که امیدوارم حداقل در مورد تنی چند از آنان بتوانیم نظر مساعد مسئولان را جلب کرده و شرایط حضورشان را که به حتم به ارتقای نقد تئاتر در کشور کمک خواهد کرد، فراهم آوریم.
در این روز مقالاتی نیز توسط «یان زون لیو» (چین)،‌ «دورگا داس موتهوپادمیای» (هند)، «مانابو نودا» (ژاپن)، «فیلکس تان» (سنگاپور)، «کوک کان‌تام و یومی شاو» (هنگ کنگ) و «یونگ جو چوی» (کره) ارائه می‌‌گردد که همه با شرح نمونه‌ها و یا با ارائه بخشی از آثار تئاتر نوین به صورت تصویری،‌ تئاتر کشور خود را معرفی کرده و مورد نقد و بررسی قرار می‌دهند.
از آن چه در جلسه امروز کنگره ارائه می‌‌شود می‌توان به این نکته پی برد که در بیشتر نقاط آسیا، مسئله تأکید بر حرکت، تصویرسازی و شکل در اجرا و رجحان آن بر متن عمومیت یافته است، ضمن این که پرداختن به مسائل انسان معاصر و تهدید خانواده به عنوان هسته بنیادی جامعه که گاه جلوه‌ای ضدامپریالیستی، ضد سرمایه‌داری و ضد جهانی شدن می‌یابد نیز از موضوعات مشترک میان آثار نمایشی آسیایی نوین است.
برنامه بعدازظهر پخش نوار ویدئویی از «اریک بنتلی»، تئوریسین و نظریه‌پرداز تئاتر با حضور خود اوست که قرار است در این کنگره از وی تجلیل به عمل آید.

 چهارشنبه 25 اکتبر (3 آبان ماه)
در نخستین برنامه صبح کنگره، کمیته‌های تشکیل شده توسط منتقدان جوان بر صحنه می‌روند تا نتایج بررسی‌های خود را به صورت پیشنهادهایی برای سایر اعضای کانون جهانی طرح سازند. پیشنهادهایی در‌ مورد توجه بیشتر به موضوعات و امکانات جدیدی که برای تئاتر و نقد تئاتر مطرح است و در این میان «کتایون حسین‌زاده» به عنوان یکی از نمایندگان سمینار منتقدان جوان، پیشنهاد انتشار نشریه‌ای توسط کانون جهانی منتقدان به دو زبان انگلیسی و فرانسه را ارائه می‌نماید و نشریه‌ای که کانون‌های عضو‌ در هر کشور می‌توانند آن را برای استفاده اعضا و علاقه‌مندان به زبان خود ترجمه نمایند تا از این طریق ارتباط میان اهالی تئاتر و منتقدان عضو کانون جهانی مستحکم‌تر گردد و این پیشنهادی است که با استقبال عمومی شرکت کنندگان و بویژه هیئت مدیره کانون جهانی منتقدان رو به رو می‌شود.
برنامه بعدی مراسم تجلیل از «اریک بنتلی» است که با سخنرانی‌های «دان رابین»، «یئوسوکی» و «یان هربرت» آغاز می‌شود و سپس اولین جایزه تالیا که عصایی زیباست و توسط وزیر فرهنگ و توریسم جمهوری کره به این پیرِ تئاتر اهدا می‌گردد و بعد از این مراسم، همگی به مراسم نهار سنتی کُره که به همین مناسبت از سوی دانشگاه دانگوک ترتیب داده شده است، می‌رویم.
برنامه بعدازظهر که آخرین برنامه کنگره ‌کانون جهانی منتقدان تئاتر برای اعضای شرکت کننده است، دیدار از مراسم سنتی «شمن‌»های کره‌ای در جزیره «کانگهوا» ست؛ مراسمی که هر بخشی از آن یکی از مراسم سنتی و آیینی ایران را در خاطرم تداعی می‌سازد: برخوانی در ترکمن صحرا، زار و باد در جنوب ایران، ذکر در اویتس، قادری در کردستان و...
بعد از بازگشت از مراسم و در زمان شام شب از «یان هربرت»، «یان چول کیم»، «پاتریس پاویس» و سایر دوستانی که یافته‌ایم، خداحافظی می‌کنیم.

 پنجشنبه 26 اکتبر (4م آبان ماه)
اتاق هتل را تحویل داده و آماده بازگشت به ایران شویم و سرانجام پس از یک هفته دوری از وطن با پرواز شماره 323 هواپیمایی امارات در ساعت 55/23 به وقت سئول راهی دبی می‌گردیم تا پس از 10 ساعت و ربع پرواز، از آن جا نیز با پرواز 971 در ساعت 45/7 به وقت دبی، رهسپار تهران شویم.

 جمعه 27 اکتبر (5 آبان ماه) ـ ساعت 15/9 به وقت تهران
هواپیما در فرودگاه امام خمینی تهران بر زمین می‌نشیند و وطن به سوی ما آغوش می‌گشاید. به راستی که هیچ کجا، بوی وطن نمی‌دهد.

 یادداشت آخر‌
اما جز آن چه آمد در حین سفر بحث‌ها و گپ‌هایی هم بود که بین جمع دوستانه ما در می‌گرفت؛ بحث‌هایی داغ پیرامون «تئاتر دولتی»، «معیارهای نقد تئاتر» و «تئاتر معاصر ایران» که امید است در فرصت‌های آتی پی گرفته شود.

 پی‌نوشت‌ها:
1ـ بخشی از آواز نمایش «یک پری در اتاق خلوت» از کره جنوبی
2ـ همین جا برای آن عده از دوستانی که اطلاع ندارند، لازم به یادآوری است که کانون ما عضو کانون جهانی منتقدان تئاتر است.
3ـ لازم به ذکر است که این سخنرانی ارزشمند و همچنین برخی دیگر از مقالات ارائه شده در کنگره ‌کانون جهانی منتقدان تئاتر به زودی توسط کانون ملی منتقدان تئاتر ایران ترجمه شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.