گزارشی تحلیلی درباره جلد اول و دوم از مجموعه پژوهش‌های تئاتر دینی
این نوشتار گزارشی است از جلد اول و دوم از مجموعه پژوهش‌های تئاتر دینی با عناوین"نمایش در حریم هشتم" و"وادی حیرت ـ نمایش دینی و عنصر شگفتی"(حسن بیانلو) که همزمان با برگزاری چهارمین جشنواره تئاتر رضوی منتشر شده
رضا آشفته:
جلد اول و دوم از مجموعه پژوهش‌های تئاتر دینی با عناوین"نمایش در حریم هشتم" و"وادی حیرت ـ نمایش دینی و عنصر شگفتی"(حسن بیانلو) همزمان با برگزاری چهارمین جشنواره تئاتر رضوی منتشر شد.
در کتاب اول پنج مقاله پژوهشی از رضا عباسی(جلوه‌های امام رضا(ع) در نمایش‌های دینی ایران)، احسان مقدسی(جنبه‌های نمایشی در قرآن)، پیام فروتن(بررسی صحنه‌پردازی در نمایش‌های دینی) و علی امیرریاحی، سعید خواجه‌افضلی و لیلا حسین‌زاده(سیمای امام رضا(ع) در نمایشنامه‌های ایرانی) آورده شده است.
رضا عباسی پس از ذکر مقدمه‌ای درباره تئاتر دینی، وارد مبحث اصلی مقاله خود یعنی جلوه امام رضا(ع) در نقالی و دیگر آئین‌های نمایشی مربوط به آن می‌شود.
او در ادامه به نقل ضامن آهو می‌پردازد و در این باره می‌نویسد:«داستان این نقل، حکایت ضمانت امام رضا(ع) نزد صیاد جهت آزادسازی آهویی است که بره شیرخواره‌اش در انتظار اوست.
در این نقل، معجزه امام رضا(ع) به عنوان درونمایه اصلی داستان مورد توجه قرار گرفته است. این مجلسِ نقل، بیشتر در خراسان اجرا می‌شد. نکته جالب توجه در مورد نقل ضامن آهو، فرم اجرایی آن است. خراسان از استان‌هایی است که علاوه بر شیعیان، اهل سنت نیز در آن سکونت دارند و به همین دلیل دو روایت متفاوت از داستان ضامن آهو وجود دارد. قهرمان این نقل در مناطق اهل سنت، پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) است. همین داستان با اندکی تغییر و البته با ساختاری مشابه توسط نقالان شیعه بازسازی شده است که مضمون اصلی در نقل نقالان شیعه توصیف کرامات و معجزات امام رضا(ع) است.»
وی می‌افزاید:«دو ویژگی اساسی در نقل ضامن آهو به روایت شیعیان وجود دارد. اول سخن گفتن آهو که این ویژگی یعنی سخنگویی حیوانات تا حدودی تحت تأثیر مکتب ادبی و قصه‌پردازی هنری است و دوم، یعنی معجزه حضرت رضا(ع) بیشتر از جوهر و درونمایه اسلامی و شیعی سرچشمه می‌گیرد.»
همچنین در ادامه به سیمای امام رضا(ع) در مناقب‌خوانی، پرده‌خوانی، چاووش‌خوانی و تعزیه‌خوانی پرداخته می‌شود.
احسان مقدسی قرآن را زمینه تحقیق خود می‌سازد تا از طریق قصص و شخصیت‌های قرآنی مفاهیم دینی را برای ارائه به مخاطبان تئاتر دینی بازگو سازد. وی اعتقاد دارد که قرآن کریم سرآغاز و مطلع ادبیات و تحقیقات ادبی، دینی ـ اسلامی است. در سال‌های اخیر به ویژه در قرن بیستم، بررسی مؤلفه‌های هنری و ادبی این کتاب آسمانی در حوزه تفسیر و دیگر حوزه‌ها مورد توجه هر چه بیشتر متفکران قرار گرفته است. آن چه این پژوهشگر به آن می‌پردازد، برگرفته از تئوری‌های امروزین درباره داستان و روایت است که ریشه در تاریخ بشری دارد و از سوی دیگر با استناد به قصص و مفاهیم قرآنی سعی بر آن دارد بر این نکته تأکید کند که قرآن نیز می‌تواند به عنوان یک منبع عظیم مورد توجه بیشتر نویسندگان و پژوهندگان قرار گیرد تا در دنیای امروز راهگشای همگان باشد. پیام فروتن با این نکته که از ابتدای دهه 70 شمسی در تئاتر ایران، توجه به طراحی صحنه، شکلی عملی‌تر و تخصصی‌تر پیدا کرد، مقاله خود را درباره طراحی صحنه در آثار دینی(از سال 1380 تا 1385) شرح و بسط می‌دهد.
وی در بخشی از این مقاله به ارتباط کارگردان و طراح صحنه می‌پرازد و می‌نویسد:«در بررسی‌ای که صورت گرفت، بسیاری از آثار دینی اجرا شده در طول سال‌های اخیر، توسط کارگردان‌هایشان، طراحی و صحنه‌پردازی شده‌اند. بدین ترتیب تفکر محتوایی کارگردان‌های مزبور در قالب تصویر روی صحنه رفته است. اگر چه این معضل، مشکلی فراگیر در عرصه تئاتر حرفه‌ای ما به شمار می‌رود. اما همین مسأله در گونه نمایش دینی از تأکید و شدت بیشتری برخوردار شده است.»
این طراح صحنه در ادامه مقاله خود درباره کمبود امکانات و عدم تخصیص بودجه بیان می‌کند:«بسیاری از کارگردان‌ها و طراحان صحنه که خصوصاً در اولین و دومین همایش آئین‌های عاشورایی اثری را به صحنه برده‌اند، از این وضعیت شکایتی نداشته‌اند. این در حالی است که صحنه‌پردازی این هنرمندان بسیار سبک و تقریباً فاقد کار پرداخت‌های ویژه بوده است. در حالی که طراحانی که از صحنه‌پردازی حجیم برخوردار بوده‌اند، نسبت به عدم اختصاص بودجه مناسب به آثارشان شکوه داشته‌اند.»
سه پژوهشگر، مرکب از علی امیر ریاحی، سعید خواجه افضلی و لیلا حسین‌زاده با مقدمه‌ای متذکر می‌شوند که هدفشان بررسی نمونه آثاری است که در آن‌ها به زندگی و افکار امام رضا(ع)، هشتمین امام شیعیان پرداختن شده است و درباره بررسی آماری نمایشنامه‌های ایرانی از منظر پرداخت به شخصیت امام رضا(ع) می‌نویسند:«1295 جلد کتاب که برخی از آن‌ها شامل چندین نمایشنامه بوده است و در فاصله سال‌های 1341 تا 1384 منتشر شده است، از طریق جست‌وجو در کتابخانه‌های ملی، دانشگاه تهران، پارک‌شهر، تئاترشهر، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، مجلس، دانشگاه تربیت مدرس، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران و خانه کتاب مورد مطالعه قرار گرفت.»
در ادامه می‌افزاید:«از میان نمایشنامه‌های یاد شده تنها پنج نمایشنامه با مشخصات زیر به صورت مستقیم به موضوع شخصیت و زندگی امام رضا(ع) پرداخته‌اند. 1- نمایشنامه"معجزه نزول یاران"، علی‌اکبر حلیمی، انتشارات مدرسه، تهران، 1380 ؛ 2- نمایشنامه"وقت کوچ است"، سعید تشکری، انتشارات حوزه هنری، تهران، 1377؛ 3- نمایشنامه‌های"آبی‌های زمین"، سعید تشکری، انتشارات حوزه هنری، تهران، 1377؛ 4- نمایشنامه"ضامن آهو"، مرتضی داریوندنژاد، انتشارات حوزه هنری، تهران، 1377 و 5- نمایشنامه"فراسوی" شهاب ملتخواه، 1367»
در ادامه همان پنج نمایشنامه به صورت نقل خلاصه نمایش و تحلیلی از آن مورد بررسی قرار می‌گیرند. هر چهار مقاله در پایان ضمن ارائه نتیجه‌گیری، به ذکر منابع و مأخذ مورد استفاده قرار گرفته شده، می‌پردازند.
وادی حیرت
حسن بیانلو در"وادی حیرت" پس از ذکر مقدمه‌ای متصل، پژوهش خود را در فصل یکم این گونه آغاز می‌کند:«برای دانستن معنای شگفتی نیاز نیست چندان مطلب را پیچیده و انتزاعی کنیم. می‌توان به سادگی گفت در این جا سخن از هر عنصر تئاتری است که انسان را به تعجب و شگفتی وادارد. ممکن است موضوع نمایش به گونه‌ای باشد که تماشاگر لحظه به لحظه شگفت‌زده شود. ممکن است تنها پایان نمایش"غافلگیر کننده" و شگفتی‌زا باشد. شاید اتفاقات عجیب و غریبی در نمایش رخ دهد و یا آدم‌هایی را بر صحنه ببینیم که هیچ معلوم نیست از کجا پیداشان شده و معنای کارهایی که می‌کنند چیست. نمایشی را می‌توان تصور کرد که شخصیت‌هایش جن و پری‌اند و توانایی‌های فوق بشری آن‌ها موجب شگفتی ما شود. شاید یک شعبده‌باز شخصیت محوری نمایش است که در طول نمایش با تردستی و بلاهایی که سر دیگر شخصیت‌ها می‌آورد، تماشاگر را حیرت‌زده کند و...»
وی می‌افزاید:«می‌توان نتیجه گرفت هر‌گاه که اتفاقی غیر معمول یا نامنتظره رخ می‌دهد، شگفتی ایجاد می‌شود؛ چنان که در زندگی واقعی نیز این گونه است.»
او در ادامه به منابع دینی و عرفانی کشورمان رجوع می‌کند و وادی حیرت را در این موضوعات نیز بسط می‌دهد. استفاده از تذکره اولیا، داستان‌های تفسیر کشف‌الاسرار، رساله قشیریه، مثنوی معنوی، منطق‌الطیر، اسرارالتوحید، کتاب الانسان الکامل(عزیزالدین نسفی)، جوامع الحکایات، مناقب العارفین و دیگر منابع عرفانی و دینی بر غنای پژوهشی می‌افزاید، تا با ذکر نمونه‌ها و مثال‌های فراوان آن چه مد نظر پژوهشگر بوده، به طور دقیق و کاربردی‌تر بیان شود.
آن چه در وادی حیرت آمده به 6 فصل عمده تقسیم‌بندی شده است. "آیا صحنه جای برانگیختن شگفتی است؟"، "شگفتی در چند نمایشنامه دینی و غیر دینی"، "شگفتی در حکایت‌های دینی و عرفانی"، "حوادث و موقعیت‌های شگفت در حکایت‌های دینی و عرفانی"، "شخصیت‌های شگفت در حکایت‌های دینی و عرفانی" و"دیالوگ‌های شگفت در حکایت‌های دینی و عرفانی" عنوان این فصل‌هاست که هر یک به نوبه خود با اتکا به منبع علمی تئاتری و استفاده از نمونه‌های ادبیات عرفانی و دینی اسلامی تبدیل به مقالاتی در خور تأمل و توجه شده است.