سیاست های بخش بین الملل جشنواره بین المللی تئاتر فجر در گفت و گو با محمد اطبایی مدیر امور بین‌الملل مرکز هنرهای نمایشی
فکر می‌کنم اگر یک فرد صرفاً دوستدار تئاتر هم در جشنواره فجر حضور داشته باشد، در پایان به طور نسبی راضی خواهد بود و برای من به شخصه همین کافی است.
مریم فشندی:
بخش بین‌الملل جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر همواره یکی از بخش‌هایی است که مورد توجه اهالی تئاتر، صاحب‌نظران و شرکت کنندگان این جشنواره است.
امسال این بخش با حضور 9 نمایش از هفت کشور جهان در تهران برگزار می‌شود. محمد اطبایی مدیر امور بین‌الملل مرکز هنرهای نمایشی در گفت‌وگویی تفصیلی با سایت ایران تئاتر به معرفی گروه‌های شرکت کننده در جشنواره و نحوه انتخاب این گروه‌ها پرداخته است که در زیر می‌خوانید:
یادم هست در گفت‌وگویی اعلام کرده بودید که در جشنواره امسال افراد شاخصی حضور خواهند داشت. این گفته تا چه حد به عمل نزدیک شده است؟
واقعاً از ابتدای سال، این بیست‌وپنجمین سال برگزاری جشنواره و ربع قرن بودن آن در ذهنمان بود. تلاش زیادی هم کردیم که بتوانیم اتفاق خاصی را طراحی کنیم. ما از نیمه فروردین کار را آغاز کردیم که حاصل آن ارسال فراخوان به بیش از 1000 مرکز تئاتری و گروه تئاتر حرفهای و... بود که در پایان 130 اثر را به شکل فیزیکی دریافت کردیم که اگر بخواهیم از نظر کمّی امسال را با دوره‌های قبل مقایسه کنیم، می‌بینیم رشد قابل توجهی داشته است. مثلاً در سال 82 که اوج دریافت کارها بوده به 27 یا 28 عدد رسیده بوده است. از طرفی هم طی مذاکرات مختلف و تماس‌ها و حتی ملاقات‌های حضوری که با بزرگان تئاتر دنیا داشتیم، تلاش شد این دوستان به تهران بیایند. مذاکرات به خوبی پیش رفت و حتی بعضاً بازتاب این مذاکرات در رسانه‌های داخلی چاپ شد، اما ما هنوز در نیمه راه بودیم. به نقطه‌ای رسیدیم که با توجه به هزینه‌ای که حضور این افراد یا گروه‌ها برای ما داشت، باید تصمیم‌گیری جدی می‌کردیم، بین این که این گروه‌ها را در طول دوره 10 یا 12 روزه جشنواره فجر به ایران دعوت کنیم و تعداد محدودی نمایش ببینند، یا این که شرایط حضور آنان را در فرصت بهتری فراهم کنیم. چون به هر حال هزینه حضور پایمن به عنوان مثال در جشنواره فجر با نمایش عمومی‌اش برای ما یکی بود. هزینه حضور پیتر بروک هم همین طور بود. یا حتی تصمیم برای حضور نداشتن ماریو مارتونه که معروف‌ترین کارگردان تئاتر ایتالیاست در یکی دو هفته اخیر گرفته شد. با توجه به هزینه‌ای که برای ما داشت، حیف بود که تنها عده محدودی آثار این افراد را ببینند. لذا تصمیم گرفتیم این افراد شاخص آثارشان را به صورت رپرتوار عمومی در سال 86 به نمایش بگذارند. بعضی از نمایش‌ها هم بودند که بدون جذب اسپانسر خارجی یا داخلی امکان حضورشان نبود. برای مثال دو نمایش از انگلستان با عنوان"اسم من راشل کوری" و"خلبان آمریکایی" که هر دو محصول رویال کرت انگلیس هستند. مذاکرات ما به خوبی با آن‌ها جلو رفت و هزینه اجرایی یکی از این نمایش‌ها در ایران یا یک کشور خارجی تقریباً برابر با دو سال بودجه ارزی تئاتر ما بود؛ این امکان را نداشتیم. بنابراین تصمیم گرفتیم با برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای یکی دو سال آینده با جذب اسپانسر این گروه‌ها را دعوت کنیم. نکته دیگری که باید اشاره کنم این است که به دلیل فرا رسیدن ایام محرم ما مجبور بویدم زمان جشنواره را جلو بیاوریم که مثل سال گذشته با جشنواره فیلم همزمان نشود. هماهنگ شد و به این تاریخ رسیدیم. اما واقعیت این است که این تاریخ در دل تعطیلات اکثر گروه‌های تئاتری است. چون ماه ژانویه ماه استراحت گروه‌های تئاتری است. یعنی گروه‌های تئاتری در سر‌تا‌سر دنیا معمولاً به این صورت است که 11 ماه فشرده کاری دارند و این یک ماه ژانویه استراحت می‌کنند. ما از همان ابتدا هم این مسأله برایمان روشن شد، ولی چاره‌ای هم نداشتیم. در واقع بخش دیگری از گروه‌های تئاتری را به خاطر تعطیلات از دست دادیم. اما هیأت انتخاب متشکل از من، دکتر خبری و دکتر سرسنگی کارش را آغاز کرد و کارها مورد گزینش نهایی قرار گرفت. بلافاصله ارتباط‌ها برقرار شد. برخی از گروه‌ها به دلایلی که گفتم نتوانستند بیایند، ولی مشکلات دیگری هم وجود داشت. مثلاً قرار بود یک گروه اپرای پکنی از چین به جشنواره بیاید. کارگردان این اپرا اتفاقاً یک ایرانی به نام"غفار پورآذر" است. ایشان قرار بود با جدیدترین اثرشان در جشنواره فجر شرکت کنند، اما سه شب قبل با ما تماس گرفتند و گفتند که پاسپورت ایرانی‌شان را گم کرده‌اند و ما در طول این سه رو تمام تلاشمان را کردیم که بتوانیم پاسپورت جدیدی از طریق مراجع ذی ربط برایشان صادر شود که متأسفانه زمان کم بود. با این بدشانسی ما یک نمایش را از دست دادیم. یک گروه از فلسطین داشتیم با یک کار بسیار شاخص که بازتاب‌های مطبوعاتی که از اجرای این کار به دستمان رسید، چیزی حدود 60 ، 70 صفحه بود. همه شرایط فراهم بود که تقریباً 10 روز پیش به ما اطلاع دادند دو نفر از بازیگران گروه، پاسپورتشان منقضی شده و وزارت کشور حکومت خودگران فلسطین در اعتصاب است و نمی‌تواند پاسپورت این افراد را صادر کند.
اما ماحصل این است که در حال حاضر 9 نمایش از هفت کشور در جشنواره شرکت می‌کنند که با توجه به جمیع مسائل قابل قبول است. می‌خواهم حرفهای سال گذشته‌ام را تکرار کنم؛ این که تکنیک و تنوع سلیقه و احترام به طیف گسترده مخاطبان مدنظرمان بوده است. یعنی ما در این 9 نمایش کار کلاسیک، مدرن، کم پرسوناژ، پرپرسوناژ، خیابانی و حتی کاری برای گروه کودک و نوجوان که نمایشی عروسکی است، داریم. فکر می‌کنم هر تماشاگر علاقه‌مند به تئاتر با هر سلیقه‌ای حداقل یکی دو نمایش مورد علاقه‌اش را در این تعداد اثر پیدا خواهد کرد.
درباره دعوت از افراد شاخص، آیا واقعاً در این امر جدی هستید که سال آینده رپرتواری از آثار آنان در ایران اجرا شود؟
من فقط می‌توانم بگویم که ما بلافاصله پس از پایان جشنواره فجر جلسه‌ای با حضور رئیس مرکز هنرهای نمایشی داریم که برنامه‌های جشنواره فجر سال آینده و برنامه‌های بین‌المللی‌ای که داریم، اعلام کرده و کارمان را شروع کنیم. خیلی جدی هستیم. ایده اصلی هم متعلق به آقای پارسایی است که در سال آینده حداقل باید شش گروه بزرگ نمایشی برای اجرای عمومی به ایران بیایند. امیدوارم تا قبل از پایان امسال تاریخ دقیق اجراها را اعلام کنیم.
لطفاً در مورد گروه‌های شرکت کننده در جشنواره توضیح دهید.
یک گروه، گروه تئاتر روهر آلمان با سرپرستی روبرتو چولی که با دو نمایش به ایران می‌آیند. یک کار"مرگ دانتون" است که بسیار برجسته است و یک کار بسیار جدید دارند که تنها یک اجرا در آلمان داشته با عنوان"شاه لیر". یک گروه از اتریش داریم که کارشان مبتنی بر بدن است با عنوان"عذاب" که تک نفره است. یکی از برجسته‌ترین کارگردانان حاضر اروپای روی فراتی که پیش از این هم در جشنواره عروسکی حضور داشتند، با یک کار جدید با عنوان"در سایه" در جشنواره شرکت می‌کنند. این کار هم به طور خاص برای جشنواره تئاتر فجر تولید شده و اولین نمایش جهانی آن در ایران است که تصور می‌کنم یکی از شاخص‌ترین آثار نمایشی خارجی به اجرا درآمده در ایران باشد. یک کار عروسکی داریم با عنوان"اسب جادویی" محصول کشور لهستان که برای مخاطبان کودک در تالار هنر اجرا می‌شود. این نمایش براساس یکی از قصه‌های هزار و یک شب است و سازنده موسیقی کار هم یک فرد ایرانی(دکتر گودرزی) است که مقیم لهستان است.
کار بعدی، کاری تجربی و نو است از یک گروه فرانسوی که بازیگران آن فرانسوی و تایلندی هستند. این هم نمایشی است که از نظر محتوایی و شکل اجرایی حرفهای زیادی برای گفتن دارد. در این نمایش رویارویی یا برخورد دو تمدن شرق و غرب به سادگی و بسیار گیرا بیان می‌شود.
یک کار دیگر از فرانسه داریم که نمایشی خیابانی است با عنوان"گردشگرها" که این کار در محوطه باز تئاترشهر اجرا خواهد شد. این گروه با عروسک‌های بزرگ کارهای جذابی انجام می‌دهند. قرار است این گروه با همراهی یک گروه موسیقی به اجرای نمایش بپردازند. این کار با چهار عروسک‌گردان فرانسوی به مدت چهار روز در مقابل تئاترشهر برنامه‌شان را اجرا می‌کنند.
یک کار تولید مشترک با ایتالیا داریم با عنوان"کوری" که جی‌جی دلالیو کارگردان آن است. در جدول کاتالوگ مشخصات کار آمده و ما امیدواریم این نمایش هر چه زودتر آماده اجرا شود.
یک کار از روسیه با عنوان"مرغ دریایی" است. این نمایش با تکیه بر شیوه استانیسلاوسکی کار شده. کارگردان آن هم به قولی مطرح‌ترین کارگردان تئاتر روسیه است. ژوزف رای خلگاز از معدود کارگردانانی است که از شاگردان دستیار استانیسلاوسکی بوده. ایشان در طول سال، کارگاه آموزشی استانیسلاوسکی را در تمام دنیا برگزار می‌کند که این کارگاه را در تهران هم خواهد داشت.
جدای از این 9 نمایش، ما برنامه نشست‌ها و کارگاه‌های آموزشی را هم داریم که فهرست آن متعاقباً اعلام می‌شود. اما لازم است بگویم کارگاهی داریم که از طرح اولیه یک نمایش تا عرضه و بازاریابی آن را بررسی می‌کنند. این کارگاه توسط گروه معتبر تئاتری"ویزیتینگ آرت" انگلستان برگزار می‌شود. سه نفر از دست‌اندرکاران شناخته شده و حرفهای تئاتر انگلیس آقایان نلسون فرناندز، راجرز مک‌کون و رز فنتون این کارگاه را برای 27 کارگردان تئاتر ایران برگزار می‌کنند. یکی از برجسته‌ترین دوره‌های آموزشی است و فرصت مغتنمی برای تئاتری‌ها به حساب می‌آید.
لازم به ذکر است پیتر چلکوفسکی محقق و پژوهشگر برجسته آمریکایی که شناخت بسیار خوبی نسبت به تعزیه ایران دارد و حتی به فارسی هم صحبت می‌کند، 19 دی ماه سخنرانی‌ای با عنوان"وجوه نمایشی مراسم محرم" در دانشگاه تهران خواهد داشت. در کنار این کارگاه‌ها، تعداد قابل توجهی از مدیران و افراد دست‌اندرکار عرضه و انتخاب نمایش‌های خارجی برای جشنواره‌ها و تماشاخانه‌ها، مانند سال گذشته مهمان ما خواهند بود. نزدیک به 30 یا 35 نفر از این افراد در تهران حضور خواهند داشت تا به تماشای نمایش‌های ایرانی بنشینند و مانند سال‌های گذشته بتوانیم حضور گسترده نمایش‌های ایرانی را در مجامع بین‌المللی شاهد باشیم.
درباره کارگاهی که گروه انگلیسی برای 27 کارگردان برگزار می‌کند، می‌خواستم بدانم این کارگردانان چگونه برای حضور در کارگاه انتخاب می‌شوند؟
تصور می‌کنم از یک ماه پیش فراخوان آن روی سایت ایران تئاتر قرار گرفته و نشریات مختلف هم چاپ کرده‌اند. ما حتی با تماس‌های شخصی هم این قضیه را دنبال کرده‌ایم. خوشبختانه استقبال بسیار خوبی شده و تعداد قابل توجهی از کارگردانان جوان و میانسال تئاتر در این کارگاه حضور خواهند داشت.
سال گذشته نشست‌های مطبوعاتی برای گروه‌های خارجی برگزار می‌شد. امسال هم این نشست‌ها برگزار می‌شود؟
متأسفانه به دلیل استقبال بسیار سردی که اهالی رسانه‌ها از این نشست‌های مطبوعاتی داشتند، ما مجبور شدیم این نشست‌ها را امسال لغو کنیم. البته به این معنا نیست که امکان مصاحبه نباشد. دست‌اندرکاران رسانه‌ها هم به صورت اختصاصی می‌توانند با گروه‌های حاضر مصاحبه کنند و هم این که ما بعد از اجرای هر نمایش خارجی، جلسه پرسش و پاسخ طراحی کردیم که با حضور تماشاگران و کارگردان برگزار می‌شود.
امسال از ITI هم مهمانی خواهیم داشت؟
ما از رئیس و مدیر اجرایی ITI برای حضور در جشنواره دعوت کردیم که متأسفانه به دلیل همزمانی با تعطیلات سالانه‌شان نتوانستند به ایران بیایند، اما پیام جالب توجهی هم برای سمینار نمایش و دین و هم برای جشنواره ارسال کردند.
مشکلی که از زبان برخی کارگردانان شنیدیم این بوده که بعضاً کارهایی که در طول جشنواره فجر انتخاب شده‌اند یا از سوی مرکز هنرهای نمایشی برای حضور در جشنواره‌ای در خارج از کشور برگزیده شده‌اند، نماینده تئاتر نبوده‌اند و یا نمی‌توانستند باشند. چقدر مرکز هنرهای نمایشی در این زمینه تأثیرگذار است؟ و اصولاً نظرتان راجع به این انتقاد چیست؟
قریب به سه سال است که ارتباط مستقیم گروه‌ها را اجرایی کرده‌ایم. من تعجب می‌کنم که چرا هنوز عده‌ای این تصور را دارند که ما نسبت به گروه خاصی نظر خاصی داریم! از زمان مدیریت دکتر نشان تا امروز که من در خدمت‌تان هستم، همچنان سیاست کاهش تصدی‌گری امور و واگذاری آن به بخش خصوصی در حوزه تئاتر جاری است و سیاست اصلی ما تشویق گروه‌ها به ایجاد ارتباط مستقیم با مجامع بین‌المللی است. دعوت از این حجم از مدیران جشنواره‌ها و دست‌اندرکاران انتخاب کارها، همین منظور را دنبال می‌کند. ما به هیچ وجه دخالت نمی‌کنیم. شما هم شاهد هستید که هر درخواستی هم که می‌شود ما به شکل فراخوان روی سایت ایران تئاتر قرار می‌دهیم و از گروه‌ها می‌خواهیم که ارتباط مستقیم برقرار کنند. در جایی که ارتباط برقرار شد و گروه به دعوتنامه دست پیدا کرد، طبیعتاً تشویق می‌کنیم که آنان با جذب اسپانسر داخلی و یا جذب امکانات بیشتر از آن جشنواره خاص به سفر بروند. بسیاری توانستند این کار را انجام دهند و آمار مؤید موفقیت این سیاست است. هر سال ما حدود 60 یا 70 حضور بین‌المللی داریم که نزدیک به 70 درصد آن‌ها بدون گرفتن هیچ کمکی از مرکز هنرهای نمایشی به این سفرها می‌روند. تعداد باقی مانده 30 درصد، افرادی هستند که دعوتنامه گرفته‌اند. شورای اعزام بررسی می‌کند و با توجه به امکانات و اولویت‌ها نسبت به حمایت از آن گروه تصمیم‌گیری می‌کند. به این ترتیب حمایت ویژه‌ای از گروه خاصی وجود ندارد. اما در پاسخ به بخش دیگری از پرسش‌تان مبنی بر این که گروه‌ها نماینده تئاتر ایران نیستند، باید بگویم پس نماینده کجا هستند؟! مگر تئاتری که عوامل آن ایرانی هستند، غیر ایرانی می‌شود؟! طبیعی است که نمی‌تواند نمایندگی کل تئاتر ایران را به عهده داشته باشد. گروه‌های اعزامی قادر بودند نظر آن جشنواره خارجی را جلب کنند و بدون حمایت یا با حمایت مرکز هنرهای نمایشی راهی سفر شوند. هیچ نکته پیچیده‌ای در این نیست. اتفاق افتاده که به مناسبتی ارگان رسمی مثل یونیسف نوع نمایشی از ما خواسته که این نمایش وجود نداشته، اگر آن نوع نمایش تولید خاص مرکز بوده، نسبت به اعزام مستقیم آن گروه عمل کردیم، در غیر این صورت و موارد استثنایی، ما فراخوان می‌دهیم و گروه‌ها مستقیم اقدام می‌کنند. من پیشنهادم این است که آن افراد یا کارگردانان محترمی که این نظر را دارند خودشان برای حضور در مجامع بین‌المللی اقدام کنند تا تئاتر ایران هر چه بیشتر در جهان مطرح شود.
با توجه به این که هنوز جشنواره شروع نشده و نمی‌توان روی آن قضاوتی کرد، با علم به این که شما فیلم آثار خارجی را دیده‌اید، جشنواره امسال را چطور ارزیابی می‌کنید و فکر می‌کنید حضور این آثار خارجی چه برآیندی می‌تواند داشته باشد؟
تصور می‌کنم این 9 گروه نمایشی، این هشت کارگاه آموزشی و حضور بیش از 140 مهمان بین‌المللی که در جشنواره حضور دارند، قطعاً تأثیر مثبتی خواهند داشت. فکر می‌کنم مرکز هنرهای نمایشی در حد امکانات خودش تمام تلاشش را کرده است. از این جا به بعد امیدوارم تئاتری‌های ایران برای بهره‌برداری از این موقعیت دست به کار شدند. چه با دیدن نمایش‌ها و چه با حضور در کارگاه‌های آموزشی و ایجاد تعامل و گفت‌وگو با این 140 کارگردان خارجی ما کاری را که باید، انجام دادیم. اجازه بدهید بگویم بقیه‌اش به دوش تئاتری‌های ایران است. انشاءا... با همراهی و تعامل این دوستان در پایان، بهره‌برداری مطلوب صورت بگیرد. این که چه تأثیر قطعی می‌تواند در تئاتر ایران بگذارد، من نمی‌توانم به طور مشخص پاسخ دهم. فکر می‌کنم اگر یک فرد صرفاً دوستدار تئاتر هم در جشنواره فجر حضور داشته باشد، در پایان به طور نسبی راضی خواهد بود و برای من به شخصه همین کافی است.