بررسی وضعیت تئاتر کودک و نوجوان در ایران – (بخش سوم)

 حسین مهاجر

 اجرای نمایش‌های کودک و نوجوان در تهران
از آنجا که در این گزارش، سعی بر آن است که همة جوانب مربوط به مقولة تئاتر کودک و نوجوان، تا حد امکان مورد بررسی قرار گیرد، در ادامه، از دیدگاهی دیگر به وضعیت موجود نمایش‌های کودک و نوجوان پرداخته خواهد شد. اما نکته‌ای که در ابتدا لازم به ذکر می‌رسد این است که از آنجا که تهران به دلیل داشتن ویژ‌گی‌های خاص، همواره مرکز اصلی بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی، هنری و غیره بوده و در همه دوران، اکثر جریان‌ها و اتفاقات مهم در این کلان شهر شکل گرفته‌است، پرواضح است که فعالیت خاصی چون تئاتر کودک و نوجوان کشور نیز، بیشتر در این شهر متمرکز باشد. بنابراین، بررسی وضعیت موجود تئاتر کودک ایران، شاید تنها با پرداختن به شرایط اجرایی این گونه نمایشی در تهران، امکان پذیر بوده و این شرایط، در بسیاری از موارد، قابل تعمیم به سایر نقاط کشور است.

الف- سالن‌های موجود اجرای نمایش کودک در تهران
گروه هنری «پاکان»، یکی از فعال‌ترین گروه‌های تئاتر کودک و نوجوان تهران در سال‌های اخیر، در صفحه‌ای از سایت اختصاصی خود، سالن‌های فعال در زمینة تئاتر کودک را به این شرح معرفی می‌کند: «تالار هنر، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، مجتمع فرهنگی هنری شهید چمران (بولینگ عبدو سابق)، فرهنگسرای خاوران (جوان)، فرهنگسرای اشراق (طبیعت)، فرهنگسرای بهمن (ورزش)، فرهنگسرای شفق (دانشجو)، خانة فرهنگ گل‌ها، تماشاگه تاریخ، تماشاگه پول، حوزة هنری، فرهنگسرای نیاوران، فرهنگسرای سرو (‌بانو)، خانة فرهنگ نور، خانة فرهنگ فدک، تماشاگه زمان، مجموعة فرهنگی هنری فردوس، سینما تئاتر الفبا و فرهنگسرای خانواده»
اما آنچه از بازتاب رویدادهای نمایشی در حوزة تئاتر کودک و نوجوان، برمی‌آید، به جز دو مرکز فعال «تالار هنر» و «مرکز تئاتر کانون پرورش فکری»، سالن یا مرکزی که به شکل اختصاصی و مداوم به اجرای نمایش ویژة کودکان و نوجوانان بپردازد، در تهران وجود ندارد و مراکز ذکر شده در بالا، به طور پراکنده و مقطعی، به اجرای نمایش‌های کودک و نوجوان اختصاص می‌یابد.

1- الف- مرکز تولید تئاتر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
همانطور که پیش‌تر ذکر گردید، مرکز تولید تئاتر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، در سال 1351 راه‌اندازی شد و بعد از چند سال فعالیت قبل از انقلاب، گرفتار دورة رکود اوایل انقلاب شد. با تدابیری که در شورای انقلاب اندیشیده شد، کانون مجدداً فعالیت‌های خودش را با جدیت بیشتر شروع می‌کند و فعالیت‌های مرکز تئاتر، رونق می‌گیرد. این مرکز که دارای دو سالن اجرای نمایش برای کودکان و نوجوانان است، در داخل مجموعة پارک لاله، واقع در بلوار کشاورز قرار گرفته‌است.
مرکز تئاتر کانون، دارای مدیریت و هیات کارشناسی تحت نظارت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بوده و در خصوص تصمیم‌گیری جهت اجرای گروه‌های نمایشی، به صورت مستقل عمل می‌نماید.

2- الف- تالار هنر
تالار هنر که در خیابان شهید ورزنده، در ضلع شرقی مجموعة ورزشی شهید شیرودی قرار دارد، ابتدا یکی از ساختمان‌های این مجموعة ورزشی بوده‌است. این سالن، بعدها به وزارت فرهنگ و آموزش عالی انتقال پیدا می‌کند و تبدیل به سالن نمایش دانشکدة سینما و تئاتر ـ دانشگاه هنر ـ که جنب این تالار قرار دارد، می‌شود و در نهایت نیز به ادارة ارشاد استان تهران، انتقال پیدا می‌کند.
در دورة ارشاد استان تهران، با وجود کمبود سالن‌های نمایشی، این تالار مدت‌ها راکد و بی‌استفاده می‌ماند. اما در چند سال اخیر، تالار هنر تحت برنامه‌ریزی و سیاست‌های مرکز هنرهای نمایشی، دورة کاری جدیدی را شروع کرده‌است. در حال حاضر این سالن، ویژة تئاتر عروسکی و نمایش‌های کودک و نوجوان است.
البته سایت اطلاع رسانی کتاب اول، در خصوص تالار هنر، اطلاعات دیگری ارایه می‌دهد: "تالار هنر در حدود سال1340 ، به منظور اجرای باله ساخته شد، اما به تئاتر سنتی و سیاه ‌بازی اختصاص پیدا کرد. درحال‌حاضر، حدود 10 سال است که تالار هنر به کانون نمایش‌های عروسکی‌، تئاتر کودک و نوجوان و جشنواره‌های عروسکی و کودک اختصاص دارد. تالار هنر 350 صندلی و سن ثابت دارد. امکانات نوری آن شامل پروژکتور موضعی و تخت و دیمر نوری است و از نظر صدا با وجود میکسر و باند و ... در حد معمول قرار دارد. تالار هنر، کافی‌شاپی دارد که استفاده از آن برای عموم آزاد است.

ب- گروه‌های فعال
هرچند تئاتر ایران همانند بسیاری از کشورها، تئاتری دولتی محسوب می‌گردد و به شدت وابسته به حمایت و به قولی سوبسید دولت است، اما به دلیل ویژ‌گی خاص تئاتر کودک و پشتوانة غنی مخاطب، چنانچه گروه‌هایی با برنامه‌ریزی و پشتکار، والبته جلب و جذب حمایت‌های دولتی و خصوصی، در این زمینه تلاش کنند، بدون شک می‌توانند ضمن حفظ استقلال گروهی، در جهت رشد و اعتلای تئاتر کودک در کشور، منشا اثر باشند. سید صادق موسوی، مدیر تالار هنر در این زمینه می‌گوید: «من نمونه‌ای از مدیریت خصوصی تئاتر کودک را در تهران دیدم که مرا بسیار امیدوار کرد. بدون هیچ پشتوانة مالی و بدون هیچ پشتیبانی دولتی و با همه ضعف‌ها و کاستی‌هایی که هست، به شدت تعقیب می‌کنند و خوشبختانه، به بازدهی مالی هم رسیده‌اند و این دوستان، واقعا از این حیث، بیش از دیگر سالن‌های تئاتر ، درآمدزایی می‌کنند. یعنی از نمایش‌هایی که در تئاتر شهر اجرا می‌شوند و با سوبسید دولت کار می‌کنند، به مراتب فروششان بیشتر است و موفق‌ترند و حتی گروه‌های مختلف را به لحاظ فرهنگی و مالی تغذیه می‌کنند.»
شناسایی و معرفی اشخاص و گروه‌های فعال تئاتر کودک، به دلیل پراکندگی فعالیت‌هاو عدم مدیریت و نظارت کارآمد دولتی، در حال حاضر امکان پذیر نیست اما در این مجال، به برخی از چهره‌ها و گروه‌های دارای سابقة اجرایی در چند سال اخیر اشاره می‌گردد.

1- ب- خانوادة مهدی و گروه هنری «پاکان»
گروه هنری «پاکان»، گروهی است که اعضایش همگی از یک خانواده هستند؛ خانواده «مهدی». پدر، فرزندان و خواهرزاده‌ها و برادرزاده‌ها همگی در کارهای مختلف تئاتر و تئاتر عروسکی شرکت دارند و نام «پاکان»، به قول مجتبی مهدی، کارگردان و سرپرست گروه، به معنای پرورش اندیشه و کاوش استعدادهای نو است.
در گزارشی که روزنامة «حیات نو»، شماره 635 - 20/12/83 – از فعالیت‌های این گروه ارایه کرده، آمده‌است: «ورود گروه پاکان به عرصة تئاتر کودک، خود حکایتی دارد. احمد مهدی، بنیان‌گذار این گروه، از تئاتری‌های قدیمی است که سال‌ها به عنوان یکی از پیش‌پرده‌خوان‌های مطرح در لاله‌زار بازی می‌کرد. بعد از انقلاب نیز مدتی در مقام مسوول هنری منطقة چهار آموزش و پرورش به فعالیت می‌پرداخت تا اینکه یک‌بار برای دیدن نمایش‌های کودک به کانون پرورش فکری کودک و نوجوان می‌رود. عروسک‌ها و فضای کودکانة آنجا، او را چنان مجذوب می‌کند که در ابتدا علاقه‌مند به عروسک‌سازی می‌شود و بعد به طور جدی تصمیم می‌گیرد، وارد حوزة تئاتر کودک شود. البته به همراه او، پسرها و نوه‌هایش نیز به این حوزه کشیده شدند.»
مجتبی مهدی هم از کودکی وقتی به همراه پدرش به پشت صحنه‌های نمایش می‌رفت، به تئاتر علاقه‌مند و بعدها تا مدت‌ها به عنوان بازیگر و کارگردان در حوزة تئاتر بزرگسالان مشغول می‌شود. تا اینکه با ورود پدر به حوزة تئاتر کودک، او نیز به تدریج علاقه‌مند به این شاخه از نمایش می‌شود. مهدی دربارة روند فعالیت‌هایشان می‌گوید: «از سال 1378 گروه‌های مهمان نیز با ما همراه بودند. گروه‌هایی که توسط هیات بازبینی گروه پاکان، کارشان مورد بازبینی قرار می‌گرفت و به شرط مناسب بودن در سالن مجتمع شهید چمران ـ که مدتی در اختیار گروه قرار گرفته بود ـ اجرا می‌شد. اما مهم‌ترین بخش، تولیدات خودمان است.»
مهدی، از نمایشی با عنوان «سلطان شکمو» یاد می‌کند که چند سال پیش، سودی معادل پنج میلیون تومان داشته‌است. وی همچنین در خصوص نمایش‌های پرفروش دیگر این سال‌ها از نمایش‌های: «آی قصه قصه»، «آی آدمیزاد»، «اینجا چه خبر»، «قصه سیبی که نصف شد» و «موشی مهربون شده» نام می‌برد.
این کارگردان دربارة چگونگی به اجرا بردن نمایش‌های گروه می‌گوید: «ما اوایل کار یک هیات تحریریه با حضور 15 نفر نویسنده و کارگردان داشتیم و در این جلسات برای نوشتن یک متن مدت‌ها با هم صحبت می‌کردیم، تا از طرح به متن برسیم. اما حالا مدت‌ها است که دیگر هیات تحریریه نداریم. بعضی از افراد گروه، به دلیل مخارج زندگی و درآمد ناچیز تئاتر، این کار را کنار گذاشتند و بعضی‌های دیگر نیز به دلیل کنار نیامدن با سیاست ما، رفتن را ترجیح دادند. مثلا بروز اختلافاتی در اهدای جوایز در جشنواره‌ها باعث شد، عده‌ای از گروه جدا شوند. به هرحال ما در این سال‌ها این تجربة خوب را کسب کردیم که به صورت محدودتر کار کنیم، با همکارانی که در این شش‌سال با وجود موج‌های حاصله همچنان ماندند و نرفتند. درحال حاضر گروه پاکان حدود 25 نفر است و از این 25 نفر هم حدود 10 نفر به صورت ثابت و متمرکز فعالیت می‌کنند.»
لازم به ذکر است که گروه پاکان، در حال حاضر ضمن حفظ استقلال اقتصادی خود با استقرار موقت در تالار هنر، به اجرای نمایش در سانس‌های ویژه و با قرار داد گیشه، مشغول به کار است.

2- ب- گروه «هفت بارون» و مشهدی عباس
«امیر مشهدی‌عباس» که نزدیک به 12 سال است گروه هنری خود را با عنوان «هفت بارون» دایر کرده، هنرمند جوانی است که تاکنون آثارش علاوه بر اجرای عمومی، از جشنواره‌های مختلف جوایزی دریافت کرده و با استقبال روبه‌رو شده‌است. فعالیت عمدة او در نویسندگی، کارگردانی و طراحی نمایش‌های کودک و نوجوان خلاصه می‌شود و از سال 1372 به صورت حرفه‌ای مشغول فعالیت در این زمینه‌است. نمایش «تو دهمین من هستی» یکی از آخرین کارهای مشهدی‌عباس در مقام کارگردان و نویسنده، سال گذشته در تالار مولوی دانشگاه تهران اجرا شد و این نمایش در واقع سر‌آغازی است برای شکل گیری مرکزی به نام «کارگاه نمایش کودک» که مدتی چند به سرپرستی امیر مشهدی‌عباس و به پیشنهاد مهدی مکاری، مدیریت تالار مولوی در این محل تشکیل شد. هدف از ایجاد این کارگاه از سوی سرپرست آن، متمرکز کردن گروه‌های مجرب تئاتر برای کودکان و نوجوانان عنوان ‌شد. هرچند مدتی است از فعالیت‌های این کارگاه خبری منتشر نمی‌شود.
وی که از وضعیت فعلی تئاتر کودک بسیار گله‌مند است، عقیده دارد: «تئاتر کودک و نوجوان در حال حاضر حرکت رو به زوال را در پیش گرفته و الان چندین سال است که این وضعیت نامناسب به وجود آمده‌است. متاسفانه هر کسی می‌آید و باری به هر جهت کاری انجام می‌دهد و می‌رود. به همین دلیل هیچ اتفاق خاص و مفیدی نیافتاده و این موضوع همین طور تکرار می‌شود. ما می‌خواستیم ببینیم اگر توانش را داریم، گروه‌ها را متمرکز کرده و یک سری اجراهای خوب برایشان در نظر بگیریم. این کار بدون حتی یک ریال حمایت مالی و پشتوانه‌ای انجام می‌شود. یعنی از خود نمایش درمی‌آوریم و خرج خودش می‌کنیم و به همین دلیل، این کار برایمان خیلی سخت است.»
مشهدی‌عباس که تاکنون حدود 15 نمایش کودک و نوجوان را روی صحنه برده و بیست نمایشنامه را هم برای اجرا نوشته و در مواردی هم بازی در تلویزیون و تئاتر را تجربه کرده‌است، در سال جاری آخرین اجرای نمایش گروه خود را با نام «آقای کفاش و خانم همسایه» در تالار هنر به صحنه برد.

3- ب- ناصر آویژه
«ناصر آویژه»، متولد ۱۳۵۰، فارغ التحصیل مدرسة سینمایی باغ فردوس و دانشجوی ادبیات فارسی است. او از سال ۱۳۵۹ در کانون پرورش فکری، کار نمایش را با «محرم زینال‌زاده» شروع کرد و در سال ۱۳۷۲ نمایش «ت، مثل تئاتر» را همراه با «رضا فیاضی» در تالار هنر اجرا کرد. او تا سال ۱۳۷۶ با یک مجموعة تلویزیونی همکاری کرد که بعد از جدایی از آن گروه، با همسرش خانم گیتا داوودی، کار مشترکشان را شروع کردند که اولین کارشان «صندوق شادی» بود و به مدت شش ماه در کانون پرورش فکری روی صحنه بود. این نمایش در جشنوارة تئاتر کودک و نوجوان کرمان، پنج جایزه و در جشنوارة فرهنگسراها هم پنج جایزه برد. دومین کار او «یه شهر بی پرنده» بود که در جشنوارة ایران سبز شرکت کرد و سومین کار آویژه «صندوقچه مروارید» است.
ناصر آویژه در خصوص فعالیت‌های نمایشی خود در حوزة تئاتر کودک، در مصاحبه‌ای با روزنامة همشهری ـ دوشنبه اول دیماه 82 ـ اظهار می‌دارد: «باید بگویم که به طور اتفاقی در این راه افتادیم، ولی بعد دیدیم که کار قشنگی است. از سال ۱۳۷۲ با کار «ت، مثل تئاتر» کارم را شروع کرده و آن را ادامه دادم. حتی در کارهای تلویزیونی هم برای کودک کار کردم. اگر برای کودک کار می‌کنم به این خاطر است که دنیای قشنگی است. ما هیچ ادعایی نداریم که درست کار می‌کنیم. اما این ادعا را داریم که صادقانه کار می‌کنیم. یعنی تلاش ما این است که تماشاچی‌مان را جدی بگیریم. برای این کار (صندوقچه مروارید)، ما سه ماه کار نگارش و دو ماه کار تحقیق را انجام دادیم.»
آویژه در ادامه می‌افزاید: "ما نوشته‌هایمان را به صورت کارگاهی می‌نویسیم. یعنی سوژه را به همسرم می‌دهم و می‌گویم شما این را بنویس. بعد او شروع به کار می‌کند یا در مواقعی هم ایشان سوژه‌ای را به من می‌دهند. ما الان داریم کاری را آماده می‌کنیم که براساس افسانه‌های ایرانی است و پیشنهاد نویسنده بود. بعضی سوژه‌ها هم سفارشی است. مثلاً نمایش «یه شهر بی پرنده»، در واقع سفارش جشنوارة «ایران سبز» بود.»
آویژه در خصوص چگونگی اجرای کار تئاتر کودک می‌گوید: «خدا را شکر تا به حال مشکلی به آن صورت نبوده، چون ما منتظر نمی‌شویم که نمایشمان را برای سالن اجرا کنیم. ما مدام برای بچه‌ها اجرا می‌کنیم. هرجا که بچه‌ها باشند ما هم آنجا هستیم. بنابراین مشکل اساسی نداشته‌ایم. فقط یک مشکل است، آن هم این که کسانی که در راس کار و به عنوان متولیان نمایش کودک و نوجوان هستند، در این زمینه کمتر اطلاع دارند و بیشتر مقایسه‌ای کار می‌کنند. خیلی علمی نگاه نمی‌کنند. من شخصاً سالی دو تا کار را آماده می‌کنم. در حالی که خیلی‌ها می‌گویند می‌شود در سال چهارتا کار هم آماده کرد، در صورتی که آن دوتا هم زیاد است.»

4- ب- عبدالعلی زاده و گروه هنری ره‌آورد
رضا عبدالعلی زاده متولد سال 1342 در شهر تهران است. آغاز فعالیت هنری وی با ورود به «هنرکده آزاد هنرپیشگی آناهیتـا» ـ 1361 ـ و بازی درنمایش‌ "عملیات بولو لایت ـ هاییتی ـ» به کارگردانی مصطفی اسکویی بوده و با فارغ التحصیل شدن از هنرکدة آناهیتـا ـ 1365 ـ و بازی در نمایش یرما ـ مهدی ارجمند ـ سالن شماره 2 تئاتر شهر ادامه می‌یابد. تشکیل گروه نمایش عروسکی و اجرا در مناطق مختلف از سال 1368 و کارگردانی و بازیگری نمایش «آواز قناری» سال 1369 در تالار هنر از اولین فعالیت‌های عبدالعلی‌زاده در خصوص تئاتر کودک و نوجوان به حساب می‌آید.
عبدالعلی‌زاده همچنین یکی از موسسان «گروه هنری ره‌آورد» به حساب می‌آید که در سال 1377 با هدف فعالیت در زمینه تئاتر کودک و نوجوان تشکیل شد و اعضای آن عبارت بودند از: آقایان کاظم هژیرآزاد، حسن مهمانی، منصور میرزابایی، کارلو اسکندری و فرزاد مستوفی. در سایت اختصاصی این گروه از نمایش «آیا می‌شناسید کهکشان راه شیری را؟» به عنوان اولین نمایش این گروه یاد شده‌است که توسط کارلو اسکندری از زبان ارمنی ترجمه شد. و رضا عبدالعلی زاده آن را در سال 1377 کارگردانی نموده‌است.
از دیگر فعالیت‌های عبدالعلی‌زاده در زمینة تئاتر کودک و نوجوان می‌توان به آثار ذیل اشاره داشت: کارگردانی نمایش «ستارة کوچک تو» اثر «ایوان آستریکف» به سال 1381 ، تالار هنر، کارگردانی نمایش «شاپرک و رقص برگ‌ها» نوشتة اسماعیل منصف به سال 1383، تالار هنر، نمایشنامه خوانی نمایش «شش پنگوئن کوچک» اثر «بوریس آپریلوف» در تیرماه 1383 و نمایشنامه خوانی «عجب و رجب» در مهرماه 1383 در تالار هنر و بازی و کارگردانی نمایش «قوری و گل پیاز»، خرداد 1384، تالار هنر.
رضا عبدالعلی‌زاده که اخیرا نمایش «شش پنگوئن کوچک» نوشته بوریس آپریلوف را با ترجمه بهرخ حسین بابایی، در تالار هنر به صحنه برده ‌است، در مصاحبه‌ای با سایت ایران تئاتر- سه شنبه 20 تیر 1385 - در خصوص گرایش به استفاده از متون غیر ایرانی می‌گوید: "یکی از مشکلات تئاتر کودک در ایران، کمبود نویسندة خوب است. «آواز قناری» را هم که خودم نوشم، در واقع قصه‌ای با ترجمة صمد بهرنگی بود که آن‌را به نمایشنامه تبدیل کردم. ما نمایشنامة خوب نداریم. نویسنده‌های کودک ما مشکل‌شان این است که خیلی شعاری می‌نویسند یا به طور مستقیم می‌خواهند چیزی را به بچه‌ها بیاموزند. دیگر آموزش از طریق مستقیم، کارکردش را از دست داده است. نمایشنامه‌های کودک ما اکثراً سطحی هستند. به هر حال مشکل من این است که در گروهم نویسنده ندارم.»

5- ب- گروه آرین
روزنامة شرق، در شمارة ۵۴۰ ـ ۱۲ مرداد ۱۳۸۴ـ در گزارشی از اجرای نمایش «سه بچه خوک»، کاری از گروه آرین، به کارگردانی افسانه زمانی در تالار هنر چنین می‌نویسد: «نمایش عروسکى «سه بچه خوک» به کارگردانى افسانه زمانى، که در دهمین جشنوارة بین‌المللى تئاتر عروسکى شرکت کرده بود، اینک در تالار هنر روى صحنه است. یکى از مهمترین ویژگی‌هاى این نمایش عروسکى، توجه به مخاطب کودک است که آن‌را در زمره اجراهاى پرفروش عروسکى قرار داده و از این روست که توجه به اجراى آن، امرى ضرورى مى نماید.»
«افسانه زمانى» کارگردان، طراح و سازنده عروسک و عروسک‌گردان، که فارغ‌التحصیل دانشکده هنرهاى زیبا در گرایش نمایش عروسکى است، سابقة شرکت در سه جشنوارة بین‌المللى تئاتر عروسکى را در پروندة کارى خود دارد. «چاله» در جشنوارة هفتم، «حسن کچل» در جشنوارة نهم و «سه بچه خوک» را در جشنوارة دهم اجرا کرده‌است. زمانى درباره خودش مى گوید: «براى پایان‌نامه‌ام نمایش «مضرات دخانیات» نوشتة چخوف را به شیوه عروسکى اجرا کردم. در تمام این سال‌هانیز عروسک‌گردانى کرده‌ام. آخرین عروسک‌گردانى من در نمایش «رستم و سهراب» اثر بهروز غریب پور بود.»
در ادامه گزارش روزنامة شرق آمده‌است: «افسانه زمانى که یکى از اعضاى اصلى گروه تئاتر «آرین» است در کنار آزاده سهرابى، پیمان شریعتى، پیام فروتن، مجید خیاطى، على پاکدست، شهروز هماوران، همایون اصلاحى، آزاده دلیر، احسان غفارى، حجت ترصدى، الهام زمانى و بسیارى دیگر از هنرمندانى که او را یارى کرده‌اند، به تولید تئاتر ویژة کودک و نوجوان می‌پردازد.»
پیمان شریعتى، سرپرست گروه آرین می‌گوید: «هدف عمده تشکیل این گروه، توجه به تئاتر کودک و نوجوان و به ویژه نمایش عروسکى ویژة این گروه سنى است.»

پ- متولیان و مراکز فعال تئاتر کودک و نوجوان
از آنجا که مسالة متولی‌ بودن تئاتر کودک و نوجوان، یکی از مهمترین و بحث‌برانگیزترین مسایل مربوط به این حوزة نمایشی است، در بخش آسیب‌شناسی تئاتر کودک، بیشتر به آن پرداخته خواهد شد. اما آنچه در اینجا لازم به ذکر می‌رسد این است که به جز مرکز تئاتر کانون پرورش فکری، که بیش از سی‌سال است به عنوان متولی تئاتر کودک، درحال فعالیت است و مرکز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، که مدتی است با تشکیل شورای نظارت بر تئاتر کودک و کانون تئاتر کودک و نوجوان، فعالیت در این زمینه را جدی گرفته‌است، تئاتر کودک و نوجوان در ایران، از حمایت هیچ مرکز و تشکیلات دیگری به عنوان متولی و مسوول برخوردار نبوده‌است.
در این بخش، شاید خالی از لطف نباشد که تنها به اظهارات علی اکبر حلیمی، مسوول تربیتی شعبة مرکزی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان مشهد، با خبرگزاری ایسنا، که در خصوص مقایسة تعداد کانون‌های فرهنگی و هنری مخصوص کودکان در شهرهای اروپایی با شهرهای بزرگ ایران ابراز داشته، اشاره‌ای داشته باشیم: «در وین اتریش، حدود 60 مرکز فرهنگی و هنری در جهت فعالیت‌های آموزشی کودکان به صورت فعال، همه ساله بیش از 300 هزار نمایش ارایه می‌کنند و این در حالی است که در شهر مشهد با توجه به جمعیت دو برابری شهرمان نسبت به وین فقط 3 الی 4 کانون فعال وجود دارد که در سال تعداد محدودی نمایش ارایه می‌کنند. البته در این امور، حمایت دولت هم بسیار محدود است و مخارج این نمایش‌ها بسیار بالا است. حتی در مدارس، اجرای نمایش‌های حرفه‌ای عملا وجود ندارد و این در حالی است که در دنیا، نمایشنامه‌های شکسپیر و چخوف و ... در تمامی مقاطع تحصیلی، جهت بالا بردن سطح فرهنگی دانش‌آموزان ارایه می‌شود.»

ت- روند فعلی تولید و اجرا
تولید و اجرای نمایش کودکان و نوجوانان، به دلایل مختلف، از جمله مشکل متولی در این حوزه، عدم وجود تعریف و تعبیر درست از مقولة تئاتر کودک، پراکندگی فعالیت‌هاو...، درحال حاضر از روند مشخص و قابل بررسی برخوردار نیست. به همین دلیل، آنچه بیش از هر چیز در این خصوص لازم و ضروری می‌رسد، پرداخت آسیب‌شناسانه به وضعیت تولید و اجرای نمایش کودک است. بنابراین، پرداختن به این مقولة مهم، به بخش آسیب‌شناسی تئاتر کودک، ارجاع داده می‌شود.

 مخاطب شناسی تئاتر کودک و نوجوان
یکی از وجوه امتیاز و حتی به تعبیری، برتری و رجحان تئاتر کودک و نوجوان نسبت به سایر گونه‌های نمایشی، موضوع مخاطب و تماشاگران آن است که هم به لحاظ فراوانی ( کمیت) و هم به لحاظ تاثیرگذاری و نقشی که در سازندگی مخاطبان کودک به عنوان نسل آینده ساز جامعه دارد، قابل توجه است. سید صادق موسوی، مدیر تالار هنر، در این زمینه معتقد است: "ما تعداد زیادی مخاطب داریم. اگر ما در تئاتر حرفه‌ای، مخاطب خاص و به اصطلاح فرهیخته و یا بخش متفاوتی از جامعه را داریم که قشری محدود است، در عرصة تئاتر کودک ونوجوان، مخاطب‌مان فوق‌العاده زیاد است.»
ایشان با ارایة آماری در خصوص یکی از نمایش‌های به اجرا در آمده در ماه گذشته در تالار هنر و مقایسة اجمالی آن با نمایشی حرفه‌ای در همان زمان در تالار اصلی تئاتر شهر، اظهار می‌دارد: «ما نمایشی داشتیم که توسط یکی از گروه‌های فعال تئاتر کودک بدون کمک گرفتن حتی یک ریال از مرکز هنرهای نمایشی، با قرارداد گیشه، توانست بیش از 8500 مخاطب را به تالار هنر بکشاند. در حالی که همان زمان، نمایشی در سالن اصلی تئاتر شهر، در حدود 30-20 میلیون تومان قرارداد با مرکز، اجرا می‌شد که مخاطب بسیار کمتری از آن دیدن کرده بودند.»
با نگاهی اجمالی به این آمار و در نظر گرفتن شرایط حرفه‌ای کارگردان و بازیگران و موقعیت اجرایی سالن اصلی نسبت به تالار هنر، متوجه تفاوت فاحش میان شرایط اجرا و مخاطب در دو گونة نمایشی کودک و نوجوان و بزرگسال می‌شویم. این امر البته بیش از هر چیز، توجه و عنایت مسوولان و متولیان حوزة نمایش را به پرداختن به زمینة بکر، موثر، پرمخاطب و از همه مهمتر آینده ساز هنر و جامعه طلب می‌کند.

 مخاطب کودک، نیازها و امکانات
مسالة مخاطب تئاتر کودک، ـ چنانکه گفته شد- به همان میزان که دارای ویژگی‌های منحصر به فرد است، از حساسیت و ظرافت خاصی نیز برخوردار هستند. چرا که مخاطبان کودک و نوجوان، به نسبت سن و سال و ویژگی‌های فردی و اجتماعی، دارای خصوصیات متفاوت و گوناگونی است. که توجه، مطالعه و دقت فراوانی را در برخورد با آنان طلب می‌کند. بهروز غریب پور، معتقد است: «ابتدا در تئاتر کودک و نوجوان، این تصور وجود داشته که مرزبندی ندارد. درحالی که رشد کیفی تئاتر کودک و نوجوانان، همة دست‌اندرکاران و فعالان تئاتر را متوجه این کرد که در تئاتر کودک مرزبندی‌ها بسیار بیشتر از تئاتر بزرگسالان است. در مورد تئاتر کودکان بین ۳ تا ۷ سال، تصور اینکه عروسک‌هاموجودات زنده‌ای هستند، ذی وجودند و نیازهایی شبیه به نیازهای خودشان دارند؛ کاملاً به عنوان یک پدیده، تجربه شده‌است. درحالی که از سنین ۷ تا ۱۳ سال ما نیاز به این باور را کمتر می‌بینیم و از سن ۱۳ تا ۱۹ سال، برخی از نوجوانان در مقابل تئاتر عروسکی واکنشی دارند. به این معنا که تظاهر می‌کنند اینها عروسکند و ما کودک نیستیم.»
غریب‌پور، در ادامه می‌افزاید: "تئاتر مناسب با دختران تفاوت‌های اساسی‌ای با تئاتر متناسب با پسران دارد. اگر نوجوان دختر، نیازمند دریافت پاسخ سوال‌هایی است که دختران در این سن با آنها مواجه هستند؛ نوجوان پسر، دنبال تحرک و هیجان است. به این دلیل، ما امروزه می‌بینیم که باید تئاتر کودکان و نوجوانان را با توجه به جنسیت آنها با مرزبندی مشخص کنیم. در تئاتر کودکان، بایستی آموزه‌های لازم برای رشد سنی و تجربة اجتماعی به وجود بیاید، در حالی که در تئاتر نوجوانان باید به سوال‌های آنان پاسخ داده شود. همینطور انواع تئاتری که برای آنان در نظر می‌گیریم. کودکان را باید از طریق تئاتر عروسکی جذب کنیم و پیاممان را به آنها منتقل کنیم. درحالی که در تئاتر نوجوانان، بهتر است این کار از طریق تئاتر زنده انجام شود.»
داود کیانیان نیز در این رابطه می‌گوید: «ما تئاتر کودکان و نوجوانان برای کودک، با کودک و درمورد کودک داریم. در حالی که تئاتر بزرگسالان، تنها یک تئاتر برای مخاطبانش دارد. بنابراین در بخش کودک و نوجوان ضرورت دارد که این تقسیم‌بندی‌ها انجام شود. برای این که این‌ها آدم‌های متفاوتی هستند. یک نوجوان، مسایل بلوغ را دارد که یک کودک و خردسال ندارد. پس مسایل این‌ها با هم متفاوت است.»
و صادق موسوی در خصوص ارتباط شکل و شیوة ‌اجرا و مضمون نمایش‌های کودک و نوجوان با مخاطب این‌گونه از نمایش‌ها چنین اظهار می‌دارد: «متاسفانه در خیلی از نمایش‌هایی که الان دیده می‌شود، آموزش پنهان صورت نمی‌گیرد و شعارگرایی و نصیحت و وعظ و موعظه رواج دارد. این موضوع، شرایط تئاتر را خیلی شکننده کرده‌است و کودک و نوجوان را از سالن‌های تئاتر فراری می‌دهد.»

 پانویس‌ها
1ـ ایسنا / سریوس شهرستان‌ها 12/2/1385.