ایده‌های نوین و تفکر برانگیز برای کودکان
ترجمه: حسین دولت‌آبادی در نوشته‌ای که در ادامه این سطور شاهد آن خواهید بود نویسنده پس از تعریف «تئاتر خلاق» (Creative drama) ، با بررسی تشکیلات تئاتر کودکان علاوه بر مدارس، کودکستان‌ها و دانشگاه‌ها، مراکز هنری آزاد محلی ...
ترجمه: حسین دولت‌آبادی
در نوشته‌ای که در ادامه این سطور شاهد آن خواهید بود نویسنده پس از تعریف «تئاتر خلاق» (Creative drama) ، با بررسی تشکیلات تئاتر کودکان علاوه بر مدارس، کودکستان‌ها و دانشگاه‌ها، مراکز هنری آزاد محلی و شهری، کتابخانه‌ها، موزه‌ها، کلیساها، تفریحگاهها، مراکز اردویی و حتی روزنامه‌ها به امکانات تئاتر برای تربیت کودکان جهت حضور موفق در فعالیت‌های اجتماعی بزرگسالی اشاره می‌کند و در انتها به این سؤال مهم پاسخ می‌دهد که «علت توانمندی تئاتر کودک و نوجوان در غرب چیست؟»
کودک در هر سنی، علاقه بسیار به سیر در عالم خیال دارد. کودکان از همان آغاز، از هر آنچه که در زندگی مشاهده می‌کنند، تقلید می‌کنند. وقتی کودک دوران ابتدایی زندگی‌اش را طی می‌کند، موضوعات بدیعی برای خود می‌آفریند. او همچنین داستان‌ها و افسانه‌های جن و پریان را با حوادث گوناگون دنیای واقعی در هم می‌آمیزد.
کمی بعد، در سنین 11 تا 15 سالگی، او آماده فعالیت‌های قراردادی و جدی‌تر می‌شود و به فعالیت‌هایی مانند رفتن به روی صحنه نمایش برای تولید تئاترهای کلاسیک و یا تئاترهایی بر مبنای خلاقیت‌های شخصی خویش می‌پردازد. در مجموع هر مرحله از دوران کودکی، درام خاص خویش را طلب می‌کند و تمامی اینها به رشد صحیح و بلوغ کامل فکری کودک کمک خواهد کرد.
نمایش دراماتیک و تئاتر خلاق و سازنده
کودک برای اولین بار، هنگامی به دنیای «ساختن و عقیده داشتن» (Make-bleave) وارد می‌شود که روح تئاتر را با سرگرم شدن و فعالیت در آن درک می‌کند. در دنیای نمایش او به مشاهده اطراف خود پرداخته و خود را در جایگاه دیگران قرار می‌دهد. این همان نمایش دراماتیک یا «تکرار و تمرین زندگی» (Rehearsal of life) است. گسترش و تکرار بازی‌های خلاق روزانه که بنیاد و اساس تئاتر را شکل می‌دهد و برای رشد کامل کودکان حیاتی است.
همگام با رشد کودکان، ساختار بازی‌های آنان نیز قدرتمندتر می‌شود. حالا دیگر آنها تنها در داستان‌های مورد علاقه خویش بازی می‌کنند، موقعیت‌های خاصی از تجربه‌های زندگی خود را باز می‌آفرینند و خود را در دنیای زیبا و دوست‌داشتنی‌ای که در آن هر چیزی ممکن است اتفاق بیفتد، می‌بینند. اگر آنها به چنین بازی‌هایی در خانه تشویق و ترغیب شوند، بعد از ورود به کودکستان یا ابتدایی، برای آنچه که «تئاتر خلاق» نامیده می‌شود آماده خواهند بود.
روابط اجتماعی کودک به همان اندازه بازی‌های کودکانه او اهمیت دارد. تئاتر خلاق، گونه‌ای از هنر است که هم به طور جمعی انجام می‌شود و هم ابزاری قدرتمند برای یادگیری است. در این زمان استاد و هدایتگر کارآزموده لازم است تا کودکان را هدایت کند؛ کسی که با آموزش تئاتر به بازیگران کودک خود یاری رسانده تا با عمیق شدن در حرکات و بیانشان، آنها را مؤثرتر سازند.
«تئاتر خلاق» نیاز به دست نوشته یا ضابطه‌های بسیار کنترل شده ندارد و تمام تمرکز خود را فقط بر روی کودکان به عنوان شرکت‌کننده‌های خویش می‌گذارد. کودکان بزرگ‌تر به گسترش کار خویش و در نهایت مهیا کردن نمایشی برای بیننده مشتاقند. این بسیار عالی است، زیرا بعدها این میل به صورت «حضور در اجتماع» (go polic) خواهد شکفت. ولی برای کودکان کوچک‌تر، روش فعالیت و یادگیری به روی صحنه رفتن ارجحیت دارد.
در دوره‌های بعدی، هنگامی که این کودکان به سنین بالاتر (راهنمایی و دبیرستان) می‌رسند آماده فعالیت در هنری چون «هنر تئاتر» هستند که صحنه نمایش، بازیگران و نمایش را در بر می‌گیرد، همچون بازی کردن، کارگردانی، طراحی صحنه و لباس و نیز تربیت برای اموری همچون تنظیم نور، صحنه، مدیریت، تبلیغات و ...
در میان فرم‌های گوناگون «تئاتر خلاق»، کودکان حتی می‌توانند از دیدن آن نیز بهره بسیار ببرند. تئاتر کودک از تنوع بسیاری برخوردار است و دست نوشته‌های بسیاری دارد و این شروع بسیار خوبی برای لذت بردن همیشگی تئاتر محسوب می‌شود. به تمامی کودکستان‌ها و مدارس ابتدایی توصیه می‌کنیم که به تولید تئاتر که یک شناخت طبیعی و واقعی از زندگی مادی، فردی و احساسی است بپردازند. تئاتر خلاق بر مبنای میل جهانی بشر، برای فهم و درک جهانی، تقلید و بازسازی صحنه‌های آن بوجود آمده است.
حتی اگر هیچ پیش زمینه و یا تمرینی در رابطه با تئاتر نداشته باشید، به عنوان والدین می‌توانید این لطف را در حق کودک خود بنمایید که بگذارید از بازی دراماتیک لذت ببرد. برای اولین قدم می‌توانید کودک را به بازی تشویق کنید. خود نیز می‌توانید در این بازی شرکت کنید. برای نقش خود از کودک راهنمایی بخواهید. به طور مثال ممکن است دختر یا پسرتان بخواهد شما یک انباردار یا مشتری باشید، ممکن است او از شما بخواهد تا نقش یک دکتر، بیمار، راننده اتوبوس و یا حتی یک عابر را بازی کنید. همان شخصی که او می‌خواهد بشوید. یک مکان هم برای بازی فراهم کنید. برای مثال می‌توانید گوشه‌ای که کودکتان اسباب‌بازی‌های خود را قرار داده است انتخاب کنید. وسایل بازی می‌توانند چیزهای پیش پا افتاده‌ای باشند: یک شال می‌تواند نقش شنل یا کمربند یا چیزهایی از این دست را بازی کند، کلاه می‌تواند معنی دیگری داشته باشد و سبد، کیف و یا ظرف‌های پلاستیکی، وسایل مفیدی در این رابطه هستند.
نباید تئاتر خلاق را محدود به مکانی خاص نمود. از آنجا که این نمایش براساس انگیزه و تمایل خودجوش و ناگهانی به اجرا در می‌آید به ندرت در مکان از قبل تعیین‌شده‌ای انجام می‌گیرد. این نمایش در آغاز کوتاه و از هم گسیخته است اما به مرور و با افزایش سن کودک، طولانی‌تر شده و بر جزییاتش نیز افزوده می‌شود. داستان‌ها و بخش‌های دوست‌داشتنی بارها و بارها تکرار می‌شوند ولی حتی در این میان نیز ایده‌های نو به طور دائم خلق می‌شوند و به این ترتیب تئاتر خلاق، قوه تخیل کودک را نیز پرورش می‌دهد.
باید به کودکان آموخت که داستان‌های خود را با صدای بلند بیان کنند. این امر امکانات بسیاری را فراهم می‌آورد و گرایش به تقلید از تصاویر تلویزیون را کمرنگ می‌کند. در هر حال حتی برای کودکان کوچک نیز بسیاری از ایده‌ها می‌توانند از زندگی واقعی گرفته شوند.
سرانجام از این لحظات گذرا لذت ببرید. به خاطر بسپارید که آنها اول کودکند و باید برای زندگی خوشایندتر هدایت شوند. شما نمی‌خواهید از آنها یک حرفه‌ای بسازید. کاری که باید بکنید آن است که به گسترش فراگیرترین هنر دنیا، یعنی تئاتر یاری رسانید.
مزایای تئاتر خلاق
تئاتر خلاق چه مزایایی دارد؟
1ـ افزایش قدرت تخیل و آگاهی‌های زیبایی‌شناسانه
2ـ ایجاد قدرت فکر کردن مستقل و منتقدانه
3ـ پرورش روحیه جمعی و توانایی همکاری با اطرافیان
4ـ بالا بردن سطح مهارت‌های ارتباطی
5ـ ایجاد احساسات و هیجان‌های سالم
6ـ ایجاد شناخت نسبت به خود
7ـ شادی و تفریح
8ـ فراهم آوردن زمینه‌ای مقدماتی برای حضور در جریان تئاتر حرفه‌ای در سال‌های بعد
این فعالیت چه چیزی را عاید پدرها و مادرها خواهد کرد؟
1ـ از زمان به شکل بهینه برای سازندگی زندگی کودک خود استفاده می‌کنند.
2ـ بر اساس مشاهدات خود از احساسات، علایق، ترس‌ها و شادی‌های کودک خویش آگاه می‌شوند.
3ـ شادی! پدر و مادر می‌توانند به عنوان فعالیتی تفننی از چنین کاری لذت ببرند.
در جستجوی مراکز سازنده باشید
از آنجا که تئاتر خلاق یک فعالیت گروهی است به مدیریتی کارا و ماهر نیازمند است. شما باید با یاری جستن از معلم یا مربی کودک خود دریابید که آیا این جزو برنامه‌های مدرسه است یا نه. در حال حاضر بسیاری از مدارس، مربیان این هنر را به معلمان خود افزوده‌اند و در برنامه‌های آموزشی خود از وجود آنها بهره می‌گیرند. ولی متأسفانه در بسیاری از کودکستان‌ها، جای این فعالیت خالی است. بنابراین باید به دنبال مکان‌های دیگری همچون:
1ـ انجمن‌ها و مکان‌های تفریحی شهر یا شهرک
2ـ کتابخانه، موزه، کلیسا، تفریحگاهها، اردوگاه‌ها
3ـ کلاس‌های سالیانه دانشگاه‌های محلی و یا کلاس‌های تابستانی تشکیل شده برای کودکان
4ـ مراکز هنری و مراکزی که تئاتر حرفه‌ای تولید می‌کنند و .... بود.
مکان‌های مختلفی با برنامه‌ریزی‌ها و نمایش‌های ارزشمند هنری وجود دارند. ابتدا کلاس‌ها را از نزدیک ببینید و دسته‌بندی سنی کودکان و آمادگی استادها را بررسی کنید. کلاس‌های «نمایش خلاق» نمایش عروسکی و پانتومیم خارج از مدارس، غنی‌تر از کلاس‌های مشابه موجود در مدارس است. تأکید می‌شود فرصتی که جستجوی خلاق و بازی لحظه برای کودکان خردسال ایجاد می‌کند به مراتب ارزشمندتر از یک تئاتر تولید شده با برنامه‌ریزی پرفشار و از قبل تعیین شده است. حتی اگر چنین تئاتری به یک شاهکار برای تماشاگران تبدیل شود.
هر گروه تئاتر قبل از آن که در ساخت نمایش شرکت داده شود و یا برای یک جمع دانش‌آموزی در مدرسه مهیا گردد، باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد. بسیاری از نقش‌ها و نمایش‌ها برای کودکان کوچک‌تر گنگ و نامفهومند. این یک تمرین دوستانه است که کودکان به سرعت آن را درک خواهند کرد.
بعضی منابع مفید اطلاعاتی مربوط به تئاتر کودک اینها هستند: دپارتمان‌های تئاتری دانشگاه‌ها، بخش‌های خبری روزنامه‌ها، انجمن‌های هنری محلی (در صورتی که وجود داشته باشند و ...)
مزایای شرکت در تئاتر
1ـ ارتقای تجربه‌های زیبایی‌شناسی
2ـ کسب آگاهی‌های اجتماعی و ارزش‌های فرهنگی
3ـ شرکت جستن در شکلی از هنر گروهی
4ـ آگاهی نسبت به تاریخ و حوادث بشری
عناصر یک تولید خوب
با مشارکت منظم در تئاتر کودکان، هم کودک و هم والدین می‌توانند آنچه را که به آن علاقه‌مندند یا علاقه‌ای به آن ندارند بشناسند. همچنین می‌توانند به جای پرداختن به کاری نامناسب و تخصصی، به یک تولید عالی دست یابند.
اگر تاکنون در تئاتر کودک شرکت مداوم نداشته‌اید، اینک چند معیار برای سنجش یک تولید خوب و نیز سؤال‌های مربوط به هر یک از آن معیارها ارائه می‌گردد:
1ـ یک داستان خوب
امروزه تئاتر کودک وسعت بسیاری یافته است و از داستان‌های تخیلی جن و پری تا بی‌خانمانی و مصرف مواد مخدر را شامل می‌شود. به هر حال عنوان یک تولید خوب، موضوعش را توضیح می‌دهد. آیا تاکنون از طریق این نمایش چیز جدیدی یاد گرفته‌اید، یا بینش جدیدی کسب کرده‌اید؟
2ـ شخصیت‌های یک نمایش واقعی
در عین حال که شخصیت‌ها باید واقعی نمایانده شوند، اما نوعی علاقه‌مندی به تعلیق، ندانستن پایان داستان و اغراق‌آمیز بودن برای تئاتر لازم است. برای سنجش بازی بازیگران به طور مثال می‌توان پرسید: آیا آن کسی که بازی می‌کند به طور کامل خارج از امکانات شخصیت بازی می‌کند؟ و اگر او نقش خود را چنین ارائه دهد باعث بی‌علاقگی شما به آن نمایش نمی‌شود؟
3ـ مهارت‌های عالی نمایشی
بازی کردن، موسیقی و مهارت‌هایی که برای این فعالیت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند مانند تردستی، شمشیربازی و ... آیا میزان باورپذیری بازیگران را تقویت می‌کند؟ آیا این مهارت‌ها در حد مناسبی که انتظار بازیگران آماتور و حرفه‌ای را برای تقویت مهارت‌هایش برآورده کند قرار دارند.
4ـ عناصر مناسب تصویری
در موقعیت‌هایی که صحنه‌پردازی، لباس‌ها و نورپردازی به انتقال زمان و مکان نمایش در بازی شما کمک می‌کند، آیا از نظر تصویری جذاب و خوشایند هستند؟ آیا تئاتر می‌تواند بدون کمک این عناصر و از راه‌های مناسب دیگر، تخیل شما را نشان دهد؟
5ـ ایده‌های نوین تفکر برانگیز
یک متن خوب می‌تواند باعث برانگیختن تفکر و تخیل شود و بر درخشش عقاید نو بیانجامد. چنین متنی به طور حتم به شما کمک خواهد کرد تا از راه‌های متفاوت و نو، نسبت به ظرایف و جزئیات زندگی، نگاه تازه‌ای پیدا کنید.
به کمک سؤالات واضح و کامل، از دختر یا پسر خردسال خود بپرسید از نمایش چه چیزی را دریافت کرده است. به طور مثال:
در صحنه چه دیده‌ای؟
آن شخصیت خاص تلاش می‌کرد چه کاری انجام دهد؟
در همان ابتدا چه اتفاقی افتاد؟
نتیجه چنین بحثی ممکن است شما را شگفت‌زده کند.
6ـ جستجوی برای شناسایی فرهنگ‌ها و تمدن‌های دیگر
تئاتر می‌تواند ما را به زمان و مکان مربوط به سایر اجتماعات و تمدن‌ها ببرد. آیا چنین تئاتری به شما کمک می‌کند تا فرهنگ‌ها و عقاید قومی و نژادی دیگر را بیاموزید؟ اگر آن وقایع در زمان حال اتفاق می‌افتاد، آیا عوامل وقوع آن اتفاق‌ها و آن شخصیت‌های فرهنگی متنوع می‌توانستند منعکس‌کننده جامعه معاصر ما هم باشند؟
7ـ واکنش روحی قوی و غرق شدن در موضوع اصلی
بازی، شما را به کجا می‌برد؟ اشک‌ها و خنده‌ها نشان‌دهنده آنند که نمایشنامه‌نویس و بازیگران شما را تسخیر کرده‌اند. در هر حال همیشه نمی‌توان احساسات را به طور شفاهی بیان کرد. بحث شما و فرزندتان درباره احساس او از چیزی که اتفاق افتاده است، می‌تواند برای هر دوی شما مفید باشد.
تئاتر کودک بسیار گسترده است و موضوعات گوناگونی را شامل می‌شود. موضوعاتی مانند داستان‌های ملی، افسانه‌ای (جن و پری)، موضوعات اجتماعی معاصر، داستان‌های ماجراجویانه و درام‌های زندگی نامه‌ای و تاریخی؛ چنین تئاتری می‌تواند در قالب یک تئاتر دراماتیک، موزیکال، واقع‌گرایانه (که از عوامل عادی زندگی واقعی مثل صدا، حرکت و ... بهره می‌گیرد) منتج شده باشد. به هر حال در هر مورد، خط داستانی و تم (بن اندیشه) باید شفاف و صادقانه ارائه شده باشد و چنین تولیدی باید لذت‌بخش باشد.
منبع: American Alliance Of Theater & Education