یادداشتی بر متون نمایشی سومین همایش سراسری آئین‌های عاشورایی
به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران، متون نمایشی که به عنوان نمایشنامه مذهبی در حوزه دین و متأثر از وقایع تاریخ مذهبی نگارش یافته‌اند عموماً از سه رویکرد عمده نسبت به تاریخ مذهب برخوردارند.
به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران، متون نمایشی که به عنوان نمایشنامه مذهبی در حوزه دین و متأثر از وقایع تاریخ مذهبی نگارش یافته‌اند عموماً از سه رویکرد عمده نسبت به تاریخ مذهب برخوردارند. رویکرد اول"نگاه مستند" و بی‌واسطه به تاریخ است. در این رویکرد، نویسنده همانند یک مورخ‌ـ درام‌نویس عمل نموده و وقایع تاریخ مذهب را عین به عین روایت کرده‌است. هرچند به‌هرحال در مسیر تبدیل روایت تاریخی به بیان نمایشی برحسب ضرورت‌های دراماتیک، تغییراتی در قصه‌ها و روایات صورت گرفته اما آن چه در این نوع رویکرد مهم تلقی گردیده وفاداری به تاریخ و روایات مذهبی بوده‌است.
در رویکرد دوم، نویسنده ضمن توجه و تاکید بر روایت تاریخی، از آن عبور کرده و در اثر خود، داستان و روایت متفاوتی را از تاریخ مذهب خلق و ایجاد کرده‌است. در این رویکرد البته سنگ بنای اثر بر روایت یا واقعه‌ای مشخص از تاریخ گذاشته‌شده و حتی گاه تمامی و یا بخشی از وقایع و رویدادها در همان زمان و یا مکان تاریخی روی می‌دهد. این امر در ارتباط با اشخاص نمایش نیز اتفاق افتاده‌است. در رویکرد دوم به تاریخ مذهب، که می‌توان آن را "نگاه متفاوت" و دیگرگون به وقایع مذهبی نامید، اشخاص نمایش‌نامه‌ها گاه تماماً دارای شناسنامه تاریخی‌اند و گاه ترکیبی از افراد شناسنامه‌دار و اشخاصی که به ضرورت نمایشی وارد قصه شده‌اند را شامل می‌شوند.
اما در رویکرد سوم، ما با داستان و حتی مضمونی کاملاً متفاوت با روایت تاریخی مواجه هستیم. نویسنده در این رویکرد، تنها با گوشه چشمی به واقعه تاریخی، موقعیت، داستان و شخصیت‌های تازه‌ای را خلق کرده و منظری کاملاً متفاوت را بر وقایع تاریخ مذهبی می‌گشاید. در چنین رویکردی به وقایع تاریخی، عموماً قصه، آدم‌ها و موقعیت‌ها چه به لحاظ مکانی و یا زمانی، روایت‌گر زمان حال و شرایط اکنون‌اند. به‌نظر می‌رسد نویسنده در این رویکرد به تاریخ، تلاش می‌کند تفسیری نو و متناسب با شرایط امروز جامعه ارائه دهد.
به‌طور مثال در موضوع مورد بحث ما عاشورا، گاه اشخاص موثر در آن واقعه با صورتی امروزی و در چهره آدم‌هایی آشنا با مخاطب امروز ظاهر می‌شوند و گاه رویدادی از خیل وقایع عاشورا در قالب اتفاقی روزمره بروز می‌کند. حتی گاه نویسنده تنها تفسیر و تأویل خود از واقعه عاشورا و یا رویداد و اتفاقی خاص در تاریخ را با کمال ظرافت به‌شکلی ارائه می‌دهد که هیچ ارتباط مستقیمی میان اثر و واقعه تاریخی دیده نمی‌شود. در این رویکرد که می‌توان آن را "نگاه اندیشمندانه" به تاریخ مذهب نامید، نویسنده نه‌تنها از روایت مستند وقایع تاریخی فراتر رفته و از نگاه صرفاً متفاوت و دیگرگون می‌گذرد بلکه با ارائه نگاهی نو، تفکر و اندیشه مخاطب امروز را با خود همراه می‌سازد. چه بسا در یک نمایش عاشورایی حتی در تمام طول اثر حتی نامی از نام‌های آشنا و اثری از نشانه‌ها و نمادهای معروف عاشورا دیده نشود اما در نهایت، مفهوم و یا تفکری عاشورایی به مخاطب منتقل گردد.
ناگفته پیداست که متون نمایشی امروز ما بیش از هرچیز به چنین رویکردی نسبت به تاریخ، وقایع و روایات مذهبی نیازمند است. چرا که مخاطب امروز حتی اگر علاقمند و اهل مطالعه در تاریخ مذهب باشد اطلاعات تاریخی را پیشتر شنیده و خوانده‌است پس صرفاً برای کسب اطلاعات به دیدن نمایش نمی‌آید. آنچه او در تئاتر مذهبی می‌جوید و درعین حال نیاز امروز او به‌حساب می‌آید بازتاب مسائل و دغدغه‌های کنونی جامعه در آئینه اعتقادات، روایات و وقایع تاریخ مذهبی است. مخاطب امروز اگر به دیدن نمایش مذهبی می‌آید یا نیازمند معرفتی تازه در حوزه دین است و یا در جستجوی یافتن پاسخی از مذهب برای گشایش آلام بشر کنونی و یافتن درمانی برای دردهای لاعلاج دنیای مدرن.
سید حسین فدایی حسین
عضو هیات انتخاب آثار سومین همایش سراسری آئین های عاشورایی
بهمن‌ماه 1385