تعزیه دنیایی شگفت انگیز

جام جم آنلاین:
محمدرضا رستمی
تعزیه برای من مکاشفه ای جدید بود ، چون به هنری ناب و اصیل وارد می شدم که مستقل از تئاتر و سینماست.»پیش از آن که ناصر تقوایی این جملات را به زبان بیاورد و به این مکاشفه جدید دست پیدا کند ، اتفاقات زیادی رخ داده است ؛ مثلا قرار می شود تعزیه برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو راهی این سازمان شود ، آن هم ازطریق مستنداتی که یونسکو از ایران و مرکز هنرهای نمایشی می خواهد.بعد عزم ها جزم می شود ، تا تعزیه را هر طور هست در فهرست میراث جهانی به ثبت برسانند ، نمایشی آیینی سنتی که معرف تئاتر ایران در خارج از مرزهاست.
در این بین ، یونسکو یک مستند 10 دقیقه ای هم خواسته است. یک نفر باید انتخاب شود که این مستند را بسازد، یک کارگردان.
فهرستی از تعداد معدودی کارگردان انتخاب می شود. روی میز خسرو نشان ، رئیس مرکز هنرهای نمایشی قرار می گیرد و دست او روی اسم ها خط می کشد ، تا فقط یک اسم باقی بماند: ناصر تقوایی ، کسی که به ساخت این مستند 10 دقیقه ای بسنده نمی کند و علاوه بر ساخت این مستند - که البته 15 دقیقه می شود - یک فیلم 50 دقیقه ای هم از تعزیه حر می سازد که بعد نامش را می گذارد تمرین آخر.آن طرف میزی که وسط روابط عمومی مرکز هنرهای نمایشی قرار دارد ، ناصر تقوایی نشسته است و دو شبیه خوانی که در فیلم «تمرین آخر» شمرخوانی (اسماعیل محمدی) و حرخوانی (قاسمی) کرده اند.
آنها قرار است از تعزیه بگویند و ما قرار است از تعزیه بشنویم. اسماعیل محمدی و قاسمی از کودکی با تعزیه بزرگ شده اند، شبیه خوانی کرده اند و حالا هر کدام حداقل 40 سالی می شود تعزیه خوان هستند و بسیاری از مجالس تعزیه را اجرا کرده اند ، از دوطفلان مسلم که در آن طفل خوانی کرده اند تا مجلس شهادت امام حسین ع ، روز عاشورا، علی اکبرع ، قاسم ع و... اما تقوایی که ساخت مستند اربعین ، ظهر عاشورا و مشهد اردهال را پیش از انقلاب در پرونده کار خود دارد و با آیین های مذهبی جنوب و مشهد اردهال بیگانه نیست ، اولین بار است به صورت حرفه ای به سراغ تعزیه رفته است: «من هم مثل ایرانی ها ، با تعزیه آشنا بودم ، در عزاداری های عاشورا اجرای مجالس تعزیه را دیده بودم و مقاله ها و مطالبی را هم درباره آن خوانده بودم ، اما قصد نداشتم به صورت حرفه ای وارد کار تعزیه شوم.
پس از پیشنهاد دکتر نشان رئیس مرکز هنرهای نمایشی ، وارد دنیای این هنر نمایشی شدم و می توانم بگویم ورود به این دنیا برای من یک مکاشفه جدید بود، چون به دنیای هنری ناب و اصیل قدم می گذاشتم که مستقل از تئاتر و سینما بود و برای خود معیارهای خاصی داشت ، معیارهایی که بسیار جالب ، قابل توجه و البته نمایشی است.»
از تقوایی که درباره بازیگری در تعزیه می پرسیم ، پاسخ او جالب است. او اعتقاد دارد: بازیگری در تعزیه با بازیگری در تئاتر و سینما کاملا متفاوت است و کار بازیگران تعزیه (شبیه خوان ها) نیز با کار بازیگران سینما و تئاتر تفاوت دارد. به گفته کارگردان ناخدا خورشید: «ما در تعزیه بازیگران فوق العاده ای داریم.
یکی از ویژگی آنان این است که می توانند نقش های متفاوت تعزیه را بازی کنند. علاوه بر این همه بازیگران تعزیه اهل موسیقی هستند و تبحر خاصی در موسیقی ردیف و دستگاهی ایران دارند.»
او ادامه می دهد: «معمولا در تئاتر و سینما کارگردان ها بازیگران را برای ایفای نقشهای مختلف انتخاب می کنند و بعد می کوشند نقش براساس فیلمنامه خلق شده ، پیدا شود، اما در تعزیه نقش خلق نمی شود، نقش از سال ها پیش بوده و تعریف شده است. چه بین مردم (مخاطبان) و چه بین بازیگران (شبیه خوان ها) نقشهایی که قرار است بازی شود، تعریف خاصی دارد و تنیده در تاروپود باورهای دینی است.»
او که می گوید: «در تعزیه بازیگر بازی خود را با نفس تماشاگر تنظیم می کند.» معتقد است: «مقام اولیا آنقدر بالاست که حتی دشمنان شان نیز از آنها ستایش می کنند و این در تعزیه نمود دارد. تعزیه خوانی که نقش سپاه دشمن را ایفا می کند، با ایمان است و در لحظه ای که می خواهد گناهی (به شهادت رساندن اولیا) مرتکب شود ، نظرش را درباره نقش و کاری که انجام می دهد می گوید و خودش را از نقش جدا می کند و به اصطلاح فاصله گذاری می کند.» او البته بر این باور است که «در تعزیه ها اصولا به بازیگری اهمیت کمتری داده می شود و تنها به روایتی ساده اکتفا می کنند ، اما در تعزیه حر ما به بازی و روان شناسی نقش اهمیت بسیاری داده ایم.»
تقوایی که بین صحبتهایش تاکید خاصی بر موسیقی و کاربرد آن در تعزیه دارد، درباره این وجه شبیه خوانی می گوید: «موسیقی در تعزیه ، تنها یک عنصر تزئینی نیست ، بلکه همراه با آن است.
شما نمی توانید بدون در نظر گرفتن موسیقی از بازیگر بازی بگیرید. موسیقی به عنوان عنصر فاصله گذاری پس از برشت در تئاتر ظهور کرد ، در حالی که این استفاده از هنر تعزیه از گذشته وجود داشته است.
موسیقی تعزیه حتی بر تماشاگری که با آن آشنایی ندارد ، تاثیر زیادی می گذارد چون این موسیقی تینده در دل کار است. به همین دلیل ، من فکر می کنم تعزیه یک اپرای ایرانی است.»
او از تعزیه به عنوان تنها هنر نمایشی جهان اسلام یاد می کند که در ایران رشد کرده و شکل نهایی اش را یافته است و این به ریشه های آیینی کهنی چون «سوگ سیاوش» در ایران باز می گردد. پرسیدن از چرایی انتخاب مجلس شبیه خوانی حر براساس نسخه ای متعلق به اواسط دوره قاجار با پاسخ جالب توجهی همراه می شود: «مجالس تعزیه اصولا سوزناک هستند ، چون یک فاجعه را روایت می کنند که برای خاندان امام حسین ع رخ می دهند ، اما در تعزیه حر ما با ابعاد دیگری از این هنر آشنا می شویم.
شخصیت حر یک شخصیت متفاوت است. او سردار قشون دشمن است و مامور به شهادت رساندن امام حسین ع می شود ، اما پس از آشنایی با امام حسین ع متحول شده ، به سپاه ملحق می شود. سایر شخصیت هایی که با امام حسین ع به کربلا می آیند ، از ابتدا با امام بوده اند اما حر در کربلا متحول می شود و به امام می پیوندد.»او از این به بعد ، تشابه هایی بین شخصیت حر و هملت می بیند ، در حالی که انگاره ها ، آن دو را کاملا متفاوت می دانند.تقوایی تاکید خاصی هم بر تکیه به عنوان مکان اجرای تعزیه دارد. به عقیده این کارگردان معماری تکیه به گونه ای است که تماشاگران دور تا دور صحنه اجرا قرار می گیرند و هر کدام از یک زاویه به تماشای اجرای تعزیه می نشینند و زاویه دید آنها به هم یکی نیست.
میزانسن های تعزیه هم با میزانسن های یک بعدی سینما متفاوت است ، چون دید بیننده به زاویه نشستن او بستگی دارد ، در حالی که سینما مدیومی است که همه در هر جای سالن یک تصویر را می بینند.او برای حفظ این حالت در فیلمش دست به ابتکار جالبی زده است: «حرکت دوربین در این اثر ، طوری است که بتواند سن دوار را در صحنه یک بعدی سینما نشان دهد. دوربین در تمام صحنه ها نقش تماشاچی ثابت دارد و این بازیگران هستند ، که حرکت می کنند.»البته فیلم «تمرین آخر» و مستند 15 دقیقه ای که تقوایی ساخته ، آخر این کار در حیطه تعزیه نیست.
او می گوید: «ما با تعزیه بیگانه نیستیم ، اما وقتی نوبت به اجرای فنی می رسد، باید مطالعات و تحقیقات وسیعی درباره آن صورت بگیرد و این به زمان بسیاری نیاز دارد که من در اختیار نداشتم.با این حال پس از عید در نظر دارم یک فیلم داستانی با موضوع تعزیه بسازم.»بحث آسیب شناسی تعزیه که به میان می آید ، تقوایی ابتدا از تغییر ذائقه حکومتی و تغییر علایق مردم سخن می گوید و بعد می رسد به اینجا که «ما تعریف درستی از نو شدن نداریم و این نداشتن تعریف یکی از آسیب های تعزیه است.ما فکر می کنیم می توانیم یک هنر سنتی را نو بکنیم ، در حالی که این مساله امکان ندارد. ما می توانیم از ایده های قدیمی و سنتی برای نوآوری استفاده کنیم. در بحث تعزیه نیز می شود با درنظر گرفتن ویژگی های شبیه خوانی از آن برای ساخت نمایشی نو ایده بگیریم.»
تقوایی که حرفهایش تمام می شود ، خودش هم مثل ما به جمع پرسشگران می پیوندد و از 2 شبیه خوانی که در کارش هنرنمایی کرده اند ، پرسش هایی می کند. ابتدا قاسمی که حرخوانی کرده ، آغاز می کند و چون معمولا او اولیاخوان است ، از موسیقی تعزیه و شیوه فراگیری سینه به سینه موسیقی ردیف دستگاهی آغاز می کند: «ما سینه به سینه موسیقی را یاد می گیریم.
معمولا از طفل خوانی شروع می کنیم و درجه آخر در کار ما ابوالفضل ع خوانی است ؛ چرا که شبیه خوان این نقش باید به توان بسیار بالایی دست پیدا کند و در حوزه موسیقی ردیف دستگاهی مسلط باشد.» او می گوید: «در هر مجلس تعزیه ما در گوشه ها و دستگاه های مختلفی آواز می خوانیم و در نقش ابوالفضل ع نیز تنوع آوازی زیادی داریم ، که گفتم باید خیلی بر آواز مسلط باشیم ، تا بتوانیم این نقش را ایفا کنیم.»
اسماعیل محمدی که شمرخوان «تمرین آخر» بوده است اما از بی مهری هایی که به تعزیه شده ، گلایه می کند. او که نسل در نسل تعزیه خوان بوده است ، این پرسش را مطرح می کند که: «چرا باید شرایط طوری رقم بخورد که من به پسرم اجازه ندهم وارد کار تعزیه شود؟»ما جواب این پرسش را نمی دانیم. فقط سکوت می کنیم و بعد او از چگونگی کار با تقوایی می گوید. بحث که به اینجا می رسد ، قاسمی هم صحبت می کند. هر دو معتقدند شبیه خوانی در کار تقوایی با کارهای گذشته آنها تفاوت زیادی داشته است و یک تجربه به یادماندنی است. آن دو که علاوه بر سالها تعزیه خوانی با کارگردان هایی چون عباس کیارستمی هم برای ساخت تعزیه همکاری کرده اند ، چگونگی کار تقوایی را بسیار متفاوت از دیگران ارزیابی می کنند.«آقای تقوایی تسلط بالایی روی سینما دارند و در این کار نیز خیلی روی بازی ما تاثیر گذاشتند ، طوری که ما فکر می کنیم نقشهایی که در این کار بازی کرده ایم در طول عمرمان منحصر به فرد بوده است.»
اواخر جلسه دکتر خسرونشان هم به جمع می پیوندد. او رئیس مرکز هنرهای نمایشی است و شاید بتواند پاسخ اسماعیل محمدی را بدهد. اگر چه او کمتر از یک سال است به این سمت منصوب شده ، اما علاقه خاصی به نمایش های سنتی ایران و خصوصا تعزیه دارد و شاید به خاطر همین است که تکیه ای در تئاتر شهر برپا کرده است ، تا در طول جشنواره تئاتر فجر و ایام محرم در آن مجلس شبیه خوانی برپا شود.
محمدی از او می خواهد از تشکیل یک کانون ویژه شبیه خوان ها حمایت کند و او قول مساعد می دهد. ما تقوایی و شبیه خوان هایش را تنها می گذاریم و بیرون می آییم ، هوا سرد است ، خیلی سرد ، مثل پرسش اسماعیل محمدی که خون را در رگ منجمد می کند.