درباره تصویرسازی و به کارگیری تخیل مخاطب در نمایش رادیویی

محمدامیر یاراحمدی: گاه شنیده می‌شود نمایش رادیویی، نمایشی است غیر تصویری که بر گفتار بنا شده است. برپایه چنین استنباطی هرگاه نمایشی صحنه‌ای دچار پرگویی و یا ضعف در تصویرسازی و کم تحرکی در اجرای رفتارهای صحنه‌ای می‌شود، آن را به رادیویی بودن متهم می‌کنند.
اما آثار ارجمند پدید آمده در این ساختار نمایشی به ما نشان می‌دهد که تصویری نبودن نمایش رادیویی وجه تمایز آن با نمایش‌های دیداری نیست. بلکه آن چه نمایش رادیویی را از گونه‌های دیگر نمایشی متمایز می‌کند، شنیداری بودن آن است و نه تصویری نبودن آن.
نمایش رادیویی، درامی است که از کلام، موسیقی، افکت و سکوت شکل می‌گیرد و همه وجوه دراماتیک را داراست. در نمایش رادیویی اگر گفتار با کمک عناصر دیگری چون افکت و موسیقی نتواند ضمن پیشبرد داستان به خلق تصویر در ذهن مخاطب منجر شود بی‌شک فاقد کارآیی نمایشی است.
همچنان که در برخی آثار دیداری نیز تصاویر فاقد ارزش نمایشی است و به صرف دیداری بودن کمکی به روایت تصویری اثر نمی‌کنند. از این رو نباید نمایش رادیویی را در زمره آثار غیر تصویری به حساب آورد و توانایی کم نظیر آن را در خلق تصاویر نمایشی نادیده گرفت. گذشته از نحوه ساخت و تفاوت‌های ابزاری، عمده‌ترین تفاوت نمایش رادیویی با سایر گونه‌های نمایشی در میزان فعالیت ذهنی مخاطب، در ارتباط با ویژگی‌های تصویری این آثار است.
مخاطب تلویزیون و سینما ناگزیر به تماشای آن چیزی است که از قبل و به طور دقیق و کامل برای او ساخته و پرداخته شده و امکانی برای انتخاب چیزی جز آن که بر پرده سینما و یا صفحه تلویزیون جای گرفته است، ندارد و از این رو دامنه تخیل او بسیار محدود است. در تئاتر فعالیت ذهنی مخاطب در قیاس با سینما گسترده‌تر است و او می‌تواند به دلخواه نقطه دید و کانون توجه خود را تغییر دهد و براساس عناصر نمونه‌واری که در صحنه نمایش قرار دارند،‌ دنیای کامل‌تری را تصور کند.
اما در نمایش رادیویی به دلیل مشارکت ذهنی و اجتناب‌ناپذیر مخاطب در ساخت و ساز تصویری از وضعیت ظاهری شخصیت‌ها گرفته تا موقعیت زمان و مکان، این فعالیت ذهنی بسیار فراتر و گسترده‌تر از گونه‌های دیگر نمایشی است، به طوری که بدون مشارکت ذهنی و بدون تخیل مخاطب در ساخت عناصر نمایش، نمایش رادیویی فاقد تأثیرگذاری و کارآیی دراماتیک است.
بی‌تردید از مهمترین جاذبه‌ها و عللی که تاکنون نمایش رادیویی را در میان گونه‌های دیگر نمایشی دوام بخشیده همانا احترامی است که فی نفسه برای مشارکت ذهنی و انتخاب خلاقانه مخاطبش قایل می‌شود.

محمدامیر یاراحمدی
(نمایشنامه‌نویس و سردبیر نمایش رادیویی شبکه جوان و نمایش مرکز رادیو کرج)