مجموعه دار ایتالیایی نسخه های تعزیه را ۲ تومان خرید و به واتیکان برد

میراث خبر: یکی از دلایل پویایی و ماندگاری تعزیه، نگارش و حفظ آن در طومارهایی است که توسط تعزیه گردانان خوانده می شد. اغلب این نسخه ها متعلق به دوره قاجار است. البته تعداد دقیق این نسخه ها مشخص نیست اما بخشی از مهمترین و بهترین گنجینه های تعزیه در کتابخانه واتیکان نگهداری می شود. این گنجینه یکی از بهترین مجموعه نسخه های خطی تعزیه است.
«داوود فتحعلی بیگی» پژوهشگر ادبیات نمایشی، در خصوص جمع آوری این گنجینه گفت: «حدود پنجاه سال پیش یک ایتالیایی به نام «انریکو چرولی» به دلیلی نامشخص، علاقه مند به گردآوری متون تعزیه ایرانی شد. «هاشم فیاض» تعزیه خوان قدیمی، آن دوره را به خوبی به یاد می آورد.»
به گفته فتحعلی بیگی این مجموعه دار ایتالیایی به میان تعزیه خوان ها رفت و هر مجلسی را به قیمت حدود دو تومان خریداری کرد. تعزیه گردان ها همه نسخه های خود را می فروختند.
وی با اشاره به اینکه همه این نسخه ها ارزش زیادی ندارد می افزاید: «برخی از تعزیه خوانان اصل نسخه را فروختند ولی برخی از نسخه های واتیکان ارزش ندارد. چون تعدادی از آدم های فرصت طلب نسخه های جعلی را فروختند. بعضی از نسخه ها هم مشابه است و از آن جایی که این گردآورنده اطلاع زیادی از تعزیه نداشته احتمال دارد نسخه های مشابه با اسم های مختلف را نشناخته باشد.»
به نوشته «بهرام بیضایی» در کتاب نمایش در ایران تعداد تعزیه های گردآوری شده توسط چرولی به استناد فهرست تعزیه های واتیکان 1055 تعزیه نامه موجود است، در این فهرست نسخه های مختلف ولی هم موضوع و پیش واقعه نیز به صورت مستقل محاسبه شده اند.
فتحعلی بیگی با ابراز تاسف از اینکه نبود چنین مجموعه ای در ایران می افزاید: «بیشتر نسخه هایی که در کتابخانه ها و دست تعزیه خوانان وجود دارد نیز در آستانه از بین رفتن است یا در حال فراموشی است. به طور نمونه بخشی از نسخ تعزیه در کتابخانه ملک قرار دارد که قرار بود فهرستش در جنگ شعاع به چاپ برسد اما به دلیل کمبود اعتبار رها شد.»
وی بهترین راه دسترسی به نسخه های موجود در کتابخانه واتیکان اسکن آنها دانست و افزود: «این ها باید در داخل کشور نگهداری شود، غیر از آن از دست می رود علاوه بر گنجینه واتیکان یک مجموعه با 33 نسخه در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود.»
این نسخه ها که توسط فردی به نام «الکساندر خوتسکو» جمع آوری شده اولین مجموعه گردآوری شده از نسخ تعزیه است. این محقق لهستانی که حدود سال های 1850 به ایران سفر کرده بود در مقاله ای که در خصوص تئاتر و تعزیه ایرانی نگاشته است می نویسد: «مجموعه تعزیه هایی به زبان فارسی که در تملک من است تا آنجا که اطلاع دارم کامل ترین مجموعه ای است که می شناسیم که شامل 33 تعزیه است. گویندگان همه این تعزیه ها گمنام هستند.
«خواجه حسین علی خان» مدیر نمایش های تئاتر درباری تهران است که آنها را به من فروخته خود به عنوان درام نویس شهرتی داشته، بعضی از این تعزیه ها را سروده یا دست کم دستکاری کرده است.
خوتسکو این تعزیه ها را Mystere می نامد و علت این تلقی را شباهت شان به درام های قرون وسطایی می داند:‌«ورای مصایب و آلام خاندان نبوت بنا به اعتقاد شیعیان، آنچه پنهان است امید نجات و رستگاری است. این اندیشه اساسی در همه حوادث و وقایع تعزیه، مدام حضور دارد و بسط گستر است.»
نسخه هایی که در تملک خوتسکو بوده عبارتند از: «رحلت پیامبر، پیام خدوند به جبرئیل، باغ فدک، رحلت حضرت فاطمه، شهادت حضرت علی، شهادت امام حسن، شهادت امام حسین، عزیمت مسلم بن عقیل به کوفه، شهادت دو طفلان مسلم، شهادت نوجوانان، خروج امام حسین از مکه...»
خوتسکو این مجموعه را به کتابخانه ملی پاریس فروخت. نسخ خطی همه این درام های مذهبی را که کتاب زیبا و آراسته ای هستند کتابخانه ملی پاریس خریداری کرده است که جزو مجموعه دست نویس های ایرانی آن کتابخانه به شماره 993 ثبت شده است.
همه این تعزیه ها منظوم است به هزج که از تکرار چهار بار مفاعلین حاصل می شود.
به گفته فتحعلی بیگی بیش از 350 مضمون تعزیه وجود دارد که در میان نسخ ، بیاض و فرد های بجا مانده از دوره قاجار بدست آمده است که برخی از آن ها تکراری است.