بررسی وضعیت معماری سالن‌های تئاتر خصوصی و دولتی در ایران
اصول استاندارد چه نقشی درصحنه تئاتر بازی می‌کند؟!
ایران تئاتر:تئاتر به‌عنوان هنری تأثیرگذار در فرهنگ‌سازی، می‌تواند برای دولت‌ها ابزار کارآمدی برای آموزش‌های اجتماعی و فرهنگی باشد. بر این اساس توسعه تئاتر در ابعاد کمی و کیفی مقوله مهمی است که استانداردها باید در آن رعایت شود.
به گزارش ایران تئاتر، در سال‌های اخیر تئاتر در کشور ایران در جهت توسعه کمی و کیفی گام‌های مهمی برداشته است که گاهی شتاب برای رسیدن به هدف می‌تواند مانع از انجام اصولی کارها شود. به‌هرحال توسعه تئاتر امری ضروری است و خوشبختانه احداث سالن‌های جدید غیردولتی در این رشد بی‌تأثیر نبوده است. معماری سالن‌های تئاتر به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مسائل مربوط به اجرای یک نمایش، بهتر است از ابتدا بر اساس اصول و استانداردهایی که در کتاب‌های مرجع مثل اطلاعات معماری نویفرت، طراحی صحنه نوشته اورن پارکر و کریگ وولف و... احداث یا بازسازی شوند.
برخی از اصول استاندارد مربوط به معماری آمفی‌تئاتر به این شرح است:
ورودی:
ورودی یک سالن اولین برخورد تماشاگر با فضای تئاتر است. این فضا باید طوری طراحی‌شده باشد که از تجمع افراد در پشت در جلوگیری شود و افراد بتوانند به‌راحتی بلیت تهیه کنند و وارد سالن اجرای نمایش شوند. ازنظر ابعاد، ورودی باید به‌اندازه‌ای باشد که در هر مترمربع حداکثر ۶ نفر قرار بگیرد. اگر افراد خطی بایستند یعنی به شکل صف، هر ۴ نفر ۸۷/۱ متر به‌صورت طولی به فضا نیاز دارند. اگر افراد بخواهند وارد سالن شوند بهتر است آن‌ها را به شکل خطی سازمان‌دهی کنیم.
سالن انتظار (سرسرا):
بعد از ورودی، فضای بعدی سالن انتظار یا سرسرا است. اگر سالن تئاتر ۲۰۰ نفر گنجایش داشته باشد، به ازای ۶ نفر ۱ مترمربع و به ازای ۲۰۰ نفر ۳۴ مترمربع فضا احتیاج است. البته این در صورتی هست که افراد متراکم قرارگرفته باشند به همین منظور ابعاد گفته‌شده را در ۳ ضرب کرده و به ۱۰۲ مترمربع تبدیل می‌کنیم تا افراد به‌اندازه ۲ نفر فضای آزاد داشته باشند.
کافی‌شاپ (غرفه خوراکی):
عنصر بعدی که در فضای سرسرا قرار می‌گیرد کافی‌شاپ یا غرفه خوراکی است. در این فضا برای هر میز ۴ نفره ۷۶/۵ مترمربع فضا احتیاج داریم. اگر در هر سانس اجرا ۵۰ نفر بخواهند از کافی‌شاپ استفاده کنند، یک سالن تئاتر استاندارد احتیاج به ۱۲ میز ۴ نفره دارد؛ یعنی ۲۴/۹۳ مترمربع فضا می‌خواهد. در کنار آن ۱۵ مترمربع فضای آشپزخانه و محل فروش هم باید طراحی شود.
سرویس بهداشتی:
فضای دیگر در سرسرا سرویس‌های بهداشتی است و ازآنجاکه جز فضاهای درجه ۳ به‌حساب می‌آید، نباید در دید کامل قرار گیرد. البته بهتر است دسترسی به آن راحت باشد چراکه جزو فضاهای خدماتی است. ۱۱/۲۹ مترمربع برای ۸ توالت و دستشویی احتیاج است.
سالن اجرا:
در کل حداکثر ظرفیت قسمت تماشاگران به شکل انتخاب‌شده و محدودیت‌های صمعی و بصری بستگی دارد که شاخص آن‌ها نوع تولید برنامه است. عوامل دیگر شامل سطوح، خط دید، آکوستیک، تراکم رفت‌وآمد و اندازه و شکل صحنه و سن است. روشن است بسیاری از سالن‌های تئاتر در پایتخت که به‌هرحال امکانات بیشتری در اختیار دارد تمام این استانداردها را ندارند و بیشتر به دلیل تجارت و درآمدزایی در فضاهایی غیراستاندارد و نامناسب برای اجرای تئاتر احداث‌شده‌اند.
طول ردیف:
حداکثر ۱۶ صندلی به ازای هر راهرو لازم است. اگر برای هر ۳-۴ راهرو یک در خروجی جانبی به عرض ۱ متر در نظر گرفته شود، به ازای هر راهرو ۲۵ صندلی مجاز است. سؤال اینجاست که آیا واقعاً تماشاخانه‌های خصوصی تازه تأسیس که مثلاً در حمام‌های قدیمی، پارکینگ‌های متروکه، طبقات هم کف یک ساختمان شکل‌گرفته‌اند، چنین نکاتی را رعایت کرده‌اند؟
برای هر تماشاچی نشسته باید مساحتی برابر با حداقل ۰٫۵ مترمربع در نظر گرفت. این عدد برگرفته از عرض صندلی ضرب‌در اصله ردیف یعنی حداقل ۰٫۴۵ مترمربع برای هر صندلی به‌علاوه یک حداقل اضافه ۰٫۹ متر ضرب‌در ۰٫۵ متر یعنی حدوداً ۰٫۰۵ مترمربع برای هر صندلی است.
حجم فضا:
این حجم بر اساس شرایط آکوستیکی به‌این‌ترتیب است؛ تئاترها حدوداً ۵-۴ مترمکعب برای هر تماشاچی و اپرا حدود ۸-۶ مترمکعب حجم فضا لازم دارند که به دلیل تهویه هوا، حجم فضا نباید کمتر از این مقدار باشد.
نسبت‌های قسمت تماشاگران:
دید مطلوب بدون حرکت، اما با حرکت جزئی چشم حدود ۳۰ درجه
دید مطلوب با حرکت جزئی سر و حرکت جزئی چشم حدود ۶۰ درجه
حداکثر زاویه ادراک بدون حرکت سر حدود ۱۱۰ درجه
حرکت کامل سر و شانه‌ها میدان درک ۳۶۰ درجه نیز امکان‌پذیر است.
فضاهای خدماتی پشت‌صحنه
اتاق تعویض لباس:
یکی از فضاهای کاربردی واصلی سالن اتاق تعویض لباس است. در طراحی این فضا باید دقت شود چراکه به‌عنوان یک فضای خصوصی به‌حساب می‌آید و باید تمامی حریم‌های آن بخصوص برای خانم‌ها حفظ شود. مقدار فضای لازم برای هر نفر ۵ مترمربع و برای ۶ نفر با ۸ کمد ۴۵ مترمربع است. نکته دیگر وجود انبار لباس است که ۵٫۷ مترمربع لازم دارد.
اتاق گریم:
این فضا باید با سن در رابطه مستقیم بدون صدا و دارای نور کافی باشد. محیطی که یک گریمور نیاز دارد تا بتواند به‌راحتی اطراف بازیگر حرکت کند و تمام‌کار خود را زیر نظر داشته باشد ۲۸/۲ مترمربع است که با این حساب برای کار ۳ گریمور به‌طور هم‌زمان کنار هم ۷۲/۶ مترمربع فضا احتیاج است. همچنین وجود سرویس دستشویی در این فضا ضروری است.
اتاق نور و صدا:
این فضا که بین نورپرداز و صدابردار مشترک است باید دیدمستقیم با قسمت اجرا داشته باشد که معمولاً در جانمایی این فضا آن را در قسمت پشت سالن در ارتفاع قرار می‌دهند؛ مثل اتاق آپارات در سینما. حداقل فضا برای نورپرداز با دستگاه پرژکتور و ۴ نور انداز ۶ مترمربع و برای صدابردار با دستگاه تنظیم و ضبط صدا ۵ مترمربع است. همچنین پلکان‌های ارتباطی هم باید در نظر گرفت، اما یک انبار به‌اندازه ۱۲ مترمربع الزامی است.
اتاق کارگردان:
این اتاق در کنار سن قرا می‌گیرد تا کارگردان در هنگام اجرا به‌طور مستقیم به‌نحوی‌که دیده نشود با سن در ارتباط باشد. ابعاد لازم برای آن ۹ مترمربع حساب‌شده است.
اتاق گروه موسیقی:
یکی از بخش‌های مهم یک تئاتر اجرای ملودی‌های منظم درصحنه‌های مختلف است. به همین منظور بهتر است کارگروه موسیقی همراه با اجرای تئاتر پیش رود. به این دلیل فضایی را برای گروه موسیقی در نظر می‌گیریم. فضای گروه موسیقی باید به صورتی چیدمان شود که سرپرست تمام گروه را زیر نظر داشته باشد. همچنین در قسمت کم‌صدا قرار گیرد و حتماً یک فضا برای نگهداری ساز به ابعاد ۴ مترمربع داشته باشد. ابعاد مناسب برای گروه موسیقی ۱۶ مترمربع است.
اتاق استراحت گروه:
اتاق استراحت فضایی است که گروه قبل از اجرا آنجا تمرکز و بعد از اجرا آنجا استراحت می‌کند. فضای کافی برای ۸ کاناپه و میز ۶ مترمربع است. به‌عنوان‌مثال برای یک گروه ۱۶ نفره، ۴۰ مترمربع فضا لازم است.
اتاق مطالعه:
قسمتی که گروه در آن مستقر می‌شود و ضمن خواندن متن، باهم شروع به تمرین می‌کنند. مقدار فضای کافی برای مطالعه ۲۰ نفر، ۴۲ مترمربع است.
اتاق مصاحبه:
فضای لازم برای مصاحبه ابعادی در حدود ۱۶ متر و شامل ۱ میز و ۱۰ صندلی است.
قسمت اداری سالن
اتاق رییس:
این اتاق ازلحاظ استراتژیک باید در بهترین نقطه قرار گیرد. معمولاً این فضا با اتاق جلسات ترکیب می‌شود که ابعاد موردنظر ۳۵ مترمربع است که میز جلسات هم یکی از الگوهای این اتاق است.
بخش حسابداری:
این فضا در حدود 16 مترمربع برای اتاق و یک فضای ۵ مترمربع برای بایگانی و ۱ فضای ۱۶ مترمربع دیگر برای مرکز کامپیوتر نیاز دارد.
اتاق آرشیو:
۱۶ مترمربع برای اتاق بایگانی آرشیو که ۱۵ فایل را در خودش جا می‌دهد و ۹ مترمربع اتاق برای مسئول اتاق آرشیو و ۲۰ مترمربع هم برای مرکز اسناد سالن نیاز است.
بخش‌های خدماتی
موتورخانه:
این قسمت باید درجایی باشد که بتواند به همه سالن سرویس دهد. ابعاد موردنظر برای موتورخانه ۵۰ مترمربع است.
انبار مرکزی:
به دلیل اینکه معمولاً هر بخش یک انبار دارد، فضای بزرگی را برای انبار مرکزی لازم نداریم. مقدار ابعاد لازم ۲۵ مترمربع است.
پارکینگ:
فضای لازم برای پارکینگ ۷۵۰ مترمربع برای ۴۲ خودرو سبک است. در ضمن اگر در زیر ساختمان قرارگرفته باشد فضای رمپ و تهویه مناسب هم در جدول محاسبه قرار می‌گیرد.
بر این اساس مدیر دو تماشاخانه قدیمی سنگلج و مولوی که مدتی قبل بر اساس استانداردهای معماری آمفی تئاتر به بازسازی آن ها دست زده اند، در مورد این تغییرات توضیحاتی دادند.
علی عابدی مدیر فعلی تماشاخانه سنگلج، درباره استانداردهای موجود در این تماشاخانه توضیح داد: «با توجه به اینکه سنگلج از قدیمی‌ترین تماشاخانه‌های شهر تهران است، ازنظر سخت‌افزاری نیاز به بازسازی و به‌روزرسانی داشت که سال گذشته در یک برنامه تقریباً فشرده بخشی از این به‌روزرسانی انجام شد».
او گفت: «پشت‌صحنه این تماشاخانه به‌ویژه اتاق کارگردانی، اتاق گریم، اتاق بازیگران، سرویس بهداشتی و... بازسازی شد. از 10 سال قبل هیچ گونی تغییر و تجهیزی در سنگلج در راستای استانداردسازی و به‌روزرسانی انجام‌نشده بود و لازم بود که چنین اتفاقی رخ دهد».
عابدی در ادامه افزود: «فکر می‌کنم مسائلی مثل اندازه و کیفیت صحنه، شرایط پشت‌صحنه و مسائل و تجهیزات مربوط به آن ازنظر روانی روی هنرمند تأثیرگذار است و با توجه به این نکات کیفیت آثار تولیدی به‌مراتب بالا می‌رود. یکی از ویژگی‌های مهم تماشاخانه سنگلج که کارشناسان مربوطه هم به آن ادغان دارند، وضعیت مناسب آکوستیک صدا در این سالن است که شاید بتوان گفت در ایران از نمونه‌های خوبی است».
او افزود: «یکی از نواقص سنگلج که باید به‌زودی رفع شود، مربوط به بخش فنی و ضعف امکانات فنی نور و صدا است البته در همین شرایط هم ما هنوز از بسیاری از تماشاخانه‌های خصوصی جلوتر هستیم! اگر امکانات و تجهیزات سالنی استاندارد باشد، گروه‌های بیشتری برای اجرای نمایش در آن رغبت نشان می‌دهند. سنگلج باید ازنظر امکانات اطفای حریق هم به‌روز شود همچنین وسایل گرمایشی و سرمایشی داخل سالن‌ها هم با تجهیز شوند تا مجبور نباشیم به دلیل صدا در حین اجرای نمایش دستگاه‌ها را خاموش‌کنیم».
مدیر تماشاخانه سنگلج در ادامه گفت: «در نشست اخیری که در دفتر طرح‌های عمرانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی صورت گرفت، قرار شد برای حل این مشکلات تماشاخانه سنگلج در سال جدید برنامه‌ریزی شود».
او درباره تماشاخانه‌های خصوصی توضیح داد: «فکر می‌کنم این سالن‌های تازه تأسیس به استاندارهای معماری آمفی‌تئاتر توجه چندانی ندارند؛ حداقل بیشتر سالن‌هایی که من در آن تئاتر تماشا کردم این‌گونه بوده است. یکی از امکانات مهمی که به‌عنوان یک پیشنهاد فکر می‌کنم برای هر سالن خصوصی و دولتی ضروری است، نمایش آنلاین تمام امکانت صحنه و پشت‌صحنه برای گروه‌های تئاتری به‌خصوص گروه‌های خارجی است؛ مثلاً اگر قرار است از یک کشور دیگر گروهی در جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر شرکت کند، بتواند پیش از آمدن به ایران به‌صورت آنلاین کاملاً تمام فضاهای سالن را ببیند. چنین تجهیزات به‌روزی می‌تواند باعث جذب مخاطب برای سالن‌های تئاتر شود».
امیرحسین حریری که در حال حاضر مدیریت مرکز تئاتر مولوی را بر عهده دارد، این سالن را بعد از بازسازی به استانداردها نزدیک می‌داند. حریری در مورد وضعیت فعلی تالار مولوی و معماری این سالن بعد از بازسازی توضیح داد: «کنش گران اصلی تئاتر ایران می‌دانند که مرکز تئاتر مولوی یکی از مهم‌ترین سالن‌های جریان تئاتر دانشگاهی کشور است. این سالن که از سال 1351 به‌عنوان انبار مواد غذایی بهره‌برداری می‌شد، به دستور ریاست وقت دانشگاه تهران به سالن تئاتر تبدیل شد».
او گفت: «مشخص است که این فضا برای اجرای تئاتر طراحی نشده است، بنابراین استاندارهای یک سالن حرفه‌ای اجرای نمایش و معماری درستی برای این هدف ندارد. پیش از بازسازی مشکلات بسیاری وجود داشت که عمده‌ترین آن کم بودن ارتفاع این سالن بلک باکس بود که طراحان نور و دکور همیشه با این مسئله مشکل داشتند».
او افزود: «ما این مشکلات و آسیب‌ها را شناسایی کردیم و با رفع نواقص که در هیچ دوره‌ای انجام‌نشده بود در جهت استانداردسازی مولوی قدم برداشتیم. بازسازی‌هایی که پیش‌ازاین انجام‌شده بود، خیلی خطی و جزئی بود، اما این بار مولوی برای استانداردسازی تغییرات زیادی کرد. ما استانداردهای روز یک سالن تئاتر بلک باکس را به دست آوردیم و مولوی را بر طبق این اصول در بستر الکترونیکی، مکانیکی و... بازسازی کردیم».
حریری ادامه داد: «با توجه به اینکه بودجه خیلی زیادی نداشتیم، پروژه را فازبندی کردیم و مقاوم‌سازی را در دستور کار قراردادیم این نکته در تمام بناهای بالای 40 سال ضروری است. مولوی پیش‌ازاین نه مقاوم‌سازی داشت و نه تماشاگران از ایمنی کافی برخوردار بودند. ما در یک برنامه 3 ماهه کار مقاوم‌سازی را آغاز کردیم. به این دلیل که طبقات بالایی بنا در حال فعالیت بودند، نیاز بود بازسازی و مقاوم‌سازی به صورتی انجام شود که خللی در کار سایر فعالان مجموعه ایجاد نشود. درنهایت هم پی‌های ساختمان بازسازی شد هم ستون‌های کاذب برای ایمن‌سازی بنا نسب شد».
او در مورد کارفرمای این پروژه گفت: «کارفرما اداره کل پشتیبانی و طرح‌های عمرانی دانشگاه تهران بود و به همین دلیل مسائلی مثل آکوستیک سازی سالن، استاندارد صندلی‌ها و... هم در نظر گرفته شد. پیش از بازسازی سالن مولوی 50 مورد ایراد فنی و ایمنی داشت که در حال حاضر تمام نواقص رفع شده است».
حریری در آخر افزود:«مقوله بازسازی سالن مولوی با توجه به ابعاد پروژه و ظرفیت‌ها و شرایط اقتصادی می‌تواند یک پروژه الگو محور باشد چراکه در زمان کم و با حداقل سرمایه انجام‌شده است. هنوز 4 درصد از برنامه‌های پروژه باقی‌مانده است که با جلب اعتبار و فرصت در آینده نزدیک انجام خواهد شد. امروز ارتفاع سالن مولوی از 2 متر و 90 سانت به 4 متر و 15 سانتی‌متر رسیده. همچنین پلاتو تمرین و اتاق برق به مجموعه اضافه‌شده و فضای استراحت را هم بهینه‌سازی کرده‌اند. تهویه سالن هم با 2000 متر کانال‌کشی مجزا و 4 دستگاه هواساز با ضریب صدای بسیار اندک انجام‌شده است».
