به قلم داوود کیانیان و به مناسبت سالروز تولد آغازگر تئاتر کودک در ایران
جبار باغچه‌بان؛ نخستین مؤلف «اُپرت» برای کودکان
ایران تئاتر: داوود کیانیان به مناسبت ۱۹ اردیبهشت‌ماه، سالروز تولد جبار باغچه‌بان (۱۹ اردیبهشت ۱۲۶۴-۴ آذر ۱۳۴۵) متنی را در اختیار ایران تئاتر قرارداد. این متن که به خلاصه‌ای از مهم‌ترین فعالیت باغچه‌بان در حوزه نمایش کودک می‌پردازد با نقل‌قولی از خود او آغازشده است.
جبار باغچه‌بان: «من مانند علف صحرائی، به‌وسیله باد و باران و تابش نور آفتاب آسمان ایران سبز شدم و به رنگ و بوی ایرانیت خود افتخار دارم. قدرت من، فکر من و ایمان من همه ایرانی است»
میرزا جبار عسگر زاده (باغچه‌بان) در سال 1298 در مدرسه «احمدیه» مرند نمایشنامه «خُرخُر» تألیف خودش را با کودکان این مدرسه روی صحنه می‌برد. به نظر می‌رسد که این نمایش هم مانند سایر نمایشنامه‌هایی که بعدها در تبریز و سپس در شیراز خلق می‌کند، احتمالاً موزیکال بوده است. این نمایش به‌وسیله خود او صحنه‌آرایی شده و ضمن طراحی لباس‌های نمایش، به‌وسیله همسرش «صفیه میر بابایی» دوخته‌شده است. اشعار نمایش را خودش گفته و برای آن‌ها آهنگ ساخته و باز با کمک همسرش که با موسیقی آشنا بوده و تار می‌نواخته، با بچه‌ها هم‌خوانی و اجراشده است. او می‌گوید:
در آن زمان هیچ‌گونه وسایل تربیتی برای خردسالان از قبیل؛ کارهای دستی، بازی، نمایشنامه، سرود، شعر، قصه و غیره در ایران وجود نداشت. من به ابتکار خودم این وسایل را که موردنیاز بود با دست و فکر و قلم خودم تهیه کردم. با استفاده از قصه‌های عامیانه که از بچگی به یادداشتم، برای بچه‌ها نمایشنامه و شعر و سرود و چیستان ساختم.
برای کار نمایش، ماسک انواع حیوانات و حشرات را تهیه کردم... من علاوه بر معلمی، استعداد شاعری و ذوق نقاشی داشتم. روزنامه‌نویس بودم، هنرپیشگی می‌دانستم، قناد بودم. قسمت بزرگی از توانایی خود را در این زمینه مدیون پدرم هستم. بنایی و گچ‌بری و قالب کاری و مجسمه‌سازی را از او آموخته بودم؛ مثلاً می‌توانستم برای بچه‌ها در قالب موش و زنبور و مرغ، طرح‌هایی بسازم که کودک بتواند هم به‌راحتی راه برود و هم مانند خروس لاری بال بزند و بجنگد. دکوراسیون صحنه‌های نمایش بچه‌ها را نیز خود می‌ساختم. کسانی که نمایش‌های مرا در تبریز و شیراز و تهران دیده‌اند، شاهد این ادعاهای من هستند.(1)
جبار باغچه‌بان در مورد فعالیت‌هایش در این زمینه می‌گوید: «کودکستان نیازمند قصه‌ها و سرودها و نمایشنامه‌ها و بازی‌ها و خلاصه فرهنگ مخصوص به خودش است. در آن زمان (1303 در تبریز و 1307 در شیراز) نه‌فقط کسی از وجود آن‌ها خبر نداشت، بلکه در نظر مربیان فاضل نیز این قبیل چیزها معنی نداشت و آن‌ها را ناقابل و زائد و هرزه می‌دانستند.
اولیای اطفال هرگز راضی نبودند جگرگوشه‌هایشان با آن ها ارتباطی داشته باشند و طرز فکر مربیان نیز همین‌گونه بود. این امر مانع جمع‌آوری و تدوین این فرهنگ کودکانه می‌شد. برای بچه‌های شیراز شعرهای کودکانه و نمایشنامه‌ها نوشته و با چاپ سنگی به چاپ رساندم... بچه‌های شیراز سرودهای کودکانه نداشتند.
روی آهنگ‌های آسان و مناسب شعر گذاشته و برایشان سرودهای کودکانه به وجود آوردم. بچه‌ها در نمایشنامه‌ها و بازی‌های کودکستانی، ضمن تحصیل و تعلیم، باید با دنیای جانوران آشنا شوند و فی‌المثل صدا و رفتار و شکل آن‌ها را تقلید کنند. ولی اولیای اطفال این قبیل کارها را خلاف اخلاق و ادب می‌دانستند و نمی‌خواستند بچه‌هایشان به‌جای دعای «زاد المعاد»، داستان سرمه کشیدن خانم خزوک را با دم عسل آلوده آقاموشه بشنوند، یا صدای عو عو کردن سگ و میو میو ی گربه را از خود دربیاورند؛ بنابراین با چنان وضع و شرایط دشواری، قبول چنین مسئولیتی جرئت فوق‌العاده و اعتمادبه‌نفس نیاز داشت»(2)
شش نمایشنامه نوشتم به نام‌های: «پیرو ترب»، «گرگ و چوپان»، «خانم خزوک»، «مجادله دو پری»، «شیر باغبان» و «شنگول و منگول». سه نمایشنامه نخست در شیراز به چاپ رسید و سه نمایشنامه اخیر هنوز چاپ‌نشده است.(3)
هر شش نمایشنامه بارها در کودکستان شیراز بازی شده است. گذشته از آن‌ها ساختن دکور مناسب با صحنه‌ها و تهیه لباس و ماسک حیوانات مهارت مخصوصی لازم داشت و شخصی که بتواند از عهده این کارها برآید نه‌تنها در شیراز بلکه در تهران هم پیدا نمی‌شد؛ و جا دارد بازبگویم بدون همکاری همسرم فراهم کردن این‌همه لباس‌های جور و واجور و بال‌های فرشتگان و دیگر وسایل نمایشی که همه ابتکاری و وقت‌گیر بود، ممکن نمی‌شد. ولی نبودن وسایل کار نمی‌توانست مانع کار من و تأسیس کودکستان باشد... و برای ترویج آن و تشویق مردم به دیدن نمایش‌ها، زحمت‌ها کشیده و خسارت‌ها دیده‌ام.(4)
«باغچه‌بان با نوشتن قطعه‌های نمایشی برای کودکان پیش‌دبستان... نام خود را به‌عنوان پدر ادبیات نمایشی کودکان در ایران ثبت کرد.»(5)
به آغازگری او در سرودن اشعار نمایشی و همسرایی اشخاص نمایشنامه. در آهنگسازی، ماسک سازی، تن‌پوش‌های عروسکی، صحنه‌پردازی، بازیگری و سرودخوانی کودکان و سکو سازی برای اجرای تئاتر نیز می‌بایست اشاره کرد که بی‌شک برای اولین بار در تاریخ تئاتر کودک ایران صورت گرفته است. هم چنانکه دربازی‌های نمایشی، نمایش خلاق، تئاتر با کودکان، نمایشنامه‌نویسی برای کودکان پیشتاز بوده است. به این اولین‌ها یک ردیف دیگر هم می‌شود افزود؛ یعنی او را هم‌چنین نخستین مؤلف «اُپرت» برای کودکان نامید.(6)
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1- «روشنگر تاریکی ها»، جبار باغچه‌بان و همسرش، انتشارات چیستا،1389
2- ص 87 روشنگر تاریکی ها.
3- تمام نمایشنامه‌های جبار باغچه‌بان به همت بنیاد نمایش کودک در آذر ماه 1395 تحت عنوان: زندگی و آثار جبار باغچه‌بان؛ آغازگر تئاتر کودک و نوجوان در ایران، به کوشش منوچهر اکبرلو، در انتشارات نمایش منتشر شد.
4- ص 91 روشنگر تاریکی ها.
5- تاریخ ادبیات کودکان ایران، جلد 7، بخش ادبیات نمایشی، ص 955
6- فشرده ای از مقاله ی «جبار باغچه‌بان؛ بنیان گذار نخستین های تئاتر کودک در ایران» ص 61 کتاب: زندگی و آثار جبار باغچه‌بان؛ آغازگر تئاتر کودک و نوجوان در ایران، به کوشش منوچهر اکبرلو، انتشارات نمایش، آذر ماه 1395