گپی با اعضای هیئت انتخاب هجدهمین جشنواره تئاتر آیینی و سنتی
تلاش برای بقا نمایشهای اصیل ایرانی توسط دو نسل برگزیده تئاتر
ایران تئاتر: هیئت انتخاب آثار هجدهمین جشنواره نمایشهای آیینی و سنتی متشکل از بهزاد فراهانی، هنگامه مفید و رحمت امینی از ۲۲ تا ۲۷ تیرماه کار خود را آغاز کرد. در این مرحله ۵۳ نمایش از تهران و شهرهای مختلف کشور که خود را برای حضور در بخش صحنهای جشنواره هجدهم آماده کرده بودند، مورد ارزیابی و انتخاب قرار گرفتند.
کانون نمایش های آیینی و سنتی و انجمن هنرهای نمایشی ایران با حمایت اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، هجدهمین جشنواره نمایشهای آیینی و سنتی را بهمنظور اشاعه زمینههای مناسب پژوهشی و بررسی ریشههای نمایش ایرانی و نمایشهای سنتی سایر ملل، حفظ و ثبت میراث کهن نمایشی ایرانزمین و بهره بردن از این دستاوردها برای بنیان تئاتر، در شهریورماه 1396 برگزار میکنند. این جشنواره جهت بازبینی آثار نمایشی، طی یک هفته از 22 تا 27 تیرماه، در تالار محراب با در اختیار گذاشتن مجموعه سالنها و پلاتوهای تمرین، میزبانی این مرحله از جشنواره را انجام داد. در ادامه میزگرد ما را با اعضای هیئت انتخاب این دوره از جشنواره اعم از داوود فتحعلی بیگی، بهزاد فراهانی، هنگامه مفید و رحمت امینی درباره کیفیت آثار ارائه شده، استفاده از گونه های موثر نمایشی، بهره گیری از خلاقیت و شیوه های نوین اجرایی و... در آثار نمایشی امسال بخوانید.
حضور مؤثر زنان در نمایشهای ایرانی
هنگامه مفید شاعر، نویسنده، بازیگر و کارگردان تئاترهای عروسکی و تئاتر کودک و نوجوان، یکی از اعضای هیئت انتخاب هجدهمین دوره از جشنواره آیینی و سنتی، درباره ارزیابی خود از کیفیت آثار ارسالشده به این دوره از جشنواره گفت: «آثاری که امسال در زمان بازبینی تماشا کردیم، طبیعتاً در راستای اهداف تئاتر آیینی و سنتی و زنده نگهداشتن آن بود. خوشبختانه نمایشها، داستانهای بسیار جذاب و کارگردانیهای خیلی خوب داشتند. من چند سال پیش هم داور جشنواره آیینی و سنتی بودم و به نظرم دغدغه و اهمیت این نوع نمایشها، برای نسل جوان بیشتر شده است.» بهزاد فراهانی نیز در ادامه صحبتهای مفید افزود: «من با نظریات خانم مفید همراه هستم. اما شاید تنها ایراد و ضعفی که در روزهای بازبینی با آن مواجه شدم، مشکل درامنویسی و متن در برخی از آثار نمایشی بود. به نظرم باید کمی روی متنها بیشتر کار شود و لازمهاش این است که دولت بهویژه وزارت ارشاد، هنرمندان را در این راستا بیشتر حمایت و یاری کند. از سوی دیگر، هنر ملی در تئاتر آیینی و سنتی نهفته است و باید قدر آن را بیشتر بدانیم تا بخشهای نهفته اینگونه نمایشی رؤیت شود.» فراهانی در بخش دیگر صحبتهایش، به حضور مؤثر زنها در این دوره اشاره کرد: «اتفاق مهمی که در زمان بازبینی بیشتر شاهد آن بودیم، حضور مؤثر و نیرومندانه زنان در این نوع نمایشها بود. به نظرم هنرمندان زن در نمایش های امسال، فراتر از مردان ظاهر شدند و این اتفاق، بسیار خوشایند و قابلتحسین است. چهبسا امسال اتفاقهای تازه و نویی را در نمایشها شاهد بودیم که با شرایط روز جامعه منطبق بودند. من نمایشهای خیلی خوبی در زمان بازبینی دیدم و امیدوارم این جشنواره در سالهای بعد هم به همین شکل پررونق و وسیع البته با حمایت بیشتر دولت برگزار شود.»
اقتباسی نوین در شیوه اجرایی نمایشهای ایرانی
رحمت امینی سرپرست ارزشیابی و نظارت بر نمایش نیز با تأکید بر اینکه در اغلب آثار نمایشی اقتباس نوین اجرایی شکلگرفته بود، خاطرنشان کرد: «خوشبختانه امسال با آثار نوین و امروزی در حوزه تئاتر آیینی و سنتی مواجه بودیم. هفت و هشت نمایش یا به سنتهای کهن و مرسوم میپرداختند و یا پلی بین آنها بودند. همچنین برخی از آثار هم اقتباس نوین اجرایی از تئاتر آیینی و سنتی بود. بااینکه نمایشها بسیار خوب و قوی بودند ولی متنها، قابل قیاس با میزان تواناییهای اجراکنندهها نبود.»
امینی همچنین پیرامون ارتباط و همکاری نسل جوان با پیشکسوتهای این عرصه گفت: «اتفاق بسیار مهمی که در این دوره شکل گرفت، همکاری جوان ها با پیشکسوتهای این حوزه نمایشی در یک اثر بود. ما همیشه میگوییم که جوانها باید در کنار استادان فن آموزش ببینند، اما این اتفاق عملاً در نمایشها شکل گرفت و این جای خوشحالی داشت.»
هنگامه مفید در ادامه صحبتهای امینی، به یادگیری هر چه بیشتر جوانان به مکاتب و اصول تئاتر آیینی و سنتی تأکید کرد: «به نظرم نسل جوان علاقهمند به تئاتر، باید ابتدا کارش را از حوزه تئاتر آیینی و سنتی شروع کند و با اصول و مکاتب این حوزه نمایشی بیشتر آشنا شود چون در تئاتر آیینی و سنتی تقریباً همه اصول نمایشی همچون نقالی، پردهخوانی، فن بیان و... وجود دارد.» او در ادامه افزود: «یکی از امتیازهای مهم این جشنواره، حضور داوود فتحعلی بیگی است. آقای فتحعلی بیگی یکی از اساتید بزرگوار و بهنوعی مرشد همه ما است و جوانان بسیاری را در اینجا میبینم که مدام دنبال او هستند تا بیشتر با اصول تئاتر آیینی و سنتی آشنا شوند.» مفید معتقد است که نمایشهای ایرانی فرصت بیشتری را برای جذب خانوادهها به سمت تئاتر فراهم میکند: «نمایشهای ایرانی امتیاز بیشتری برای جذب خانوادهها دارند. خانوادهها بدون هیچ نوع نگرانی و بدون اینکه چیز بدی در این نمایش ها ببینند یا آموزش غلطی شکل بگیرد، میتوانند تماشاگر این نمایشها باشند. به نظرم اگر بخواهیم روح سالمی را در نوجوانها و جوانها پرورش دهیم و همچنین نسل شاد و سالمی داشته باشیم که از فساد دور باشند، باید تماشای این نوع نمایشها را در اولویت قرار دهیم و به همدیگر توصیه کنیم.»
ایجاد مکانی ثابت برای اجرای نمایشهای آیینی و سنتی
داوود فتحعلی بیگی آخرین نفری بود که به این نشست پیوست. از او درباره رعایت ملزومات قواعد ژانر و گونههای نمایشی در آثار ارائهشده پرسیدیم و او اینگونه پاسخ داد: «مسلماً رعایت همه قواعد نمایشهای آیینی و سنتی در یک نمایش نمیگنجد. اگر به آثار گذشته هم نگاه کنیم، همه شگردهای هنر شبیهخوانی در یک مجلس تعزیه نیست و یا همه شگردهای تخت حوضی در یک مجلس تخت حوضی نیست. خوشبختانه هنرمندان پیگیری را در آثار امسال دیدیم. همه دنبال جستوجو آثار نمایشی گذشته در تئاتر دینی و سنتی بودند و لحاظ کردن و بازآفرینی آنها در نمایشهایشان در اولویت قرار داشت.» فتحعلی بیگی در بخش دیگری از صحبتهایش، به لازمه یک مکان و تماشاخانه اختصاصی برای اجرای نمایشهای آیینی و سنتی پرداخت و تأکید کرد: « به نظرم جای خالی یک تماشاخانه اختصاصی برای اجرای نمایشهای آیینی و سنتی و همچنین دایر کردن یکرشته دانشگاهی برای آموزش این نوع نمایشها کاملاً احساس میشود. مثلاً اگر فارغالتحصیلانی که امسال در این جشنواره حضور پیدا کردند، در رشته آیینی و سنتی تحصیل کرده بودند، کارهایشان ده برابر بیشتر از الان قدرت داشت و محصورکننده بود. چون در دانشگاه با تمام ظرافتهای این حوزه آشنا میشدند. اما الان شگرد آشناییشان با این حوزه، تجربی و سینهبهسینه است. هرچند ظرافت و دقتی که در آثار هنرمندان این حوزه نمایشی دیده میشود، چیزی نیست که راحت بتوان از کنار آن گذشت.»
بهزاد فراهانی نیز در ادامه صحبتهای فتحعلی بیگی افزود: «نمایشهای امسال از شاهنامه تا امروز را مرور کرده بودند و ما در ژانرهای گوناگون و جنسهای متفاوت کار دیدیم. در این جریان وسیع گسترده، طبیعی است که هر کاری بر اساس ژانر خودش تکنیک میطلبد. در خیلی از کارها، نه اصلاً سیاهی در میانه بود و نه حاجی. نه سکوی گردی بود و نه مختصات تئاتر تخت حوضی. اما اگر شاهنامه میدیدیم با گوشت و پوست، ادبیات و فرهنگ ملی و با سنتهای دینی و آیینیمان، عجین بود. آثار، همرنگ و همسو با هم نبودند ولی هرکدام ویژگیهای فرم خودشان را داشتند. مثلاً ما یک کار از عبدالرضا اکبری دیدیم که کار بسیار زیبایی بود. این کار فولکلور کوچه بود و سنتهای متعهد بودن انسان به قول و قرارها را در یک دوره تاریخی نشان میداد. ما امسال در عرصههای متفاوتی کار دیدیم، ولی به نظرم چیزی که از همه زیباتر بود، این بود که ما هیچ سیاه مشابهی ندیدیم. سیاههایمان متفاوت بودند و کار بداهه سازی و امپریال کردن لحظهها نیز در آثار متفاوت بود. هنرمندان این آثار، گونههای متفاوت اجراها را از سیاهبازیها، دیده یا شنیده بودند. خوشحال هستم که 6 روز پر بار را در این جشنواره گذراندم و درسهای بسیاری را در این چند روز آموختم. مطمئن هستم که اثر بعدی من نیز از این فضا دور نخواهد بود.»
تعامل بسیار خوب هنرمندان جوان و پیشکسوت در نمایش ها
رحمت امینی نیز به استفاده از شیوههای مختلف نمایشی در آثار امسال اشاره کرد و افزود: «ما طیفهای مختلفی از شیوههای نمایشی را در آثار امسال دیدیم. تماشای این آثار برای من مثل یک کلاس درس بود و من را به سمت ساخت اثر جدیدم «جعفرخان»، که دو سه سالی است در تکاپوی اجرای آن هستم، بیشتر تشویق میکردند. خوشبختانه انرژی بسیار خوبی در آثار امسال نهفته بود. و حتی پیشکسوتهای این عرصه نیز به همان سبک و سیاق قدیم آثار خودشان و متناسب با شرایط روز، نمایش هایشان را ارائه دادند و گامبهگام با جوانان حرکت کردند. اما در کنار این نوع آثار، بعضی از کارها هم بودند که شگرد خاصی در آنها ارائه نشده بود و فقط اقتباس و بازآفرینی نمایشهای ایرانی بود.» او در ادامه به شیوه خلاقیت گروههای نمایشی در روز بازبینی اشاره کرد و افزود: «یکی از مهمترین اتفاقات در روزهای بازبینی، شیوه خلاقیت و بداههپردازی گروههای نمایشی بود. بداههپردازیهایی که در روز بازبینی شکل میگرفت، متناسب با همان روز بازبینی بود و این برایمان خیلی جالب بود.»
امینی ضمن تأکید بر اهمیت جشنواره نمایشهای آیینی و سنتی، خواستار توجه بیشتر نسبت به نمایشهای ایرانی شد: «به نظرم جشنواره آیینی و سنتی باید با بقیه جشنوارهها متفاوت باشد و اگر اولویتبندی قرار است بین جشنوارههای مختلف تئاتری صورت گیرد، باید توجه بیشتری روی این جشنواره اختصاص داده شود. چون ما دو گونه تئاتر داریم؛ یکی آیینی و سنتی و دیگری تئاتر کودک. این دو گونه نمایشی هستند که میتوانند تئاتر را در کشور ما ترویج دهند. به نظرم باید فرصتی فراهم شود که این نمایشها در سال یک یا دو ماه و یا یکفصل روی صحنه بروند.»
استفاده مناسب از ترانههای مرسوم ملی
بهزاد فراهانی نیز پیرامون بحث خلاقیت آثار نمایشی، به اهمیت استفاده از ترانههای مرسوم ایرانی در نمایشها اشاره کرد و گفت: «نکته بسیار مهمی که در زمان بازبینی آثار با آن مواجه بودیم، استفاده از ترانههای مرسوم بود. هنرمندان آثار نمایشی، ترانههایی با شعرهای ملی و ریتمهای بسیاری خوبی ساخته بودند که این حرکتشان بسیار قابلتحسین بود. ملودیهای بسیار زیبایی در این آثار به کار گرفتهشده بود و مسیر تازهای را در تئاتر آیینی و سنتی شکل می داد. به نظرم ادبیات نمایشی دارد بهتمامی راز و رمزهای موسیقی و ادبیات شعر ملی سرک میکشد. علاوه بر این، ما حرکات موزونی در این نمایش ها دیدیم که به لحاظ فیگور و حرکت، همه متعلق به کشور خودمان بودند و خوشبختانه از حرکات و اطوارهای لسآنجلسی، غریب بودند.»
در ادامه، فراهانی برآیند کلیاش از نمایشهای بازبینیشده را اینگونه ارائه داد: «متأسفانه سالها است که حسرت نگاهی که شایسته یک آرتیست باشد در دل همه ما هنرمندان مانده است. من هنرمندان این عرصه را سالهاست که میشناسم. بعضی از آنها، آرتیستهای دهه 50 هستند، سن و سالی دارند و پیشکسوت هستند، اما تلخی معیشت و زندگی در چشمانشان موج میزند. متاسفانه هرگز دستمزد بسزایی به آنها داده نشده و موقعیت مناسبی برای نمود کارهایشان فراهم نشده است. به نظرم دولت باید بیشتر به فکر آنها باشد. آنها نیروهای کوچکی نیستند (چه جوانها و چه پیشکسوتهای این عرصه) و همگی از فرهیختگان جامعه هستند. آنها باید صاحب مسکن شوند. باید امنیت بهداشتی داشته باشند و امکانات دستیابی به فرهنگ جهانی را پیدا کنند تا خلاقیتهایشان نمیرند.»
اهمیت و توجه به خواسته های روز جامعه، دلیل اصلی ماندگاری نمایش های ایرانی
اما در بخش پایانی این نشست، داوود فتحعلی بیگی درباره گمانی زنیاش نسبت جشنواره امسال و استقبال مردم سخن گفت: «خوشبختانه در هر دورهای، استقبال از نمایشهای ایرانی شکلگرفته است. نمایشهای ایرانی از دل فرهنگ مردم جامعه بیرون آمده اند و برای مخاطب دلنشین هستند. این نمایشها، درجاهایی عرضهشده که مردم در کنارش زندگی میکردند. حتی موقعیتنمایشی در سالنها، بهگونهای است که هنرمندان نمایش تعزیه و تخت حوضی در میان مردم نشستهاند و از کنار آنها روی سن میروند. مردم با این نوع نمایش ها احساس بیگانگی نمیکنند و همه با یک هدف به تماشای این نوع نمایشها می نشینند.»
فتحعلی بیگی در پایان صحبت هایش، درباره اهمیت بهروز کردن اینگونه نمایشی گفت: «بهروز کردن به این معنا که مسائل و خواستههای مردم در میان باشد، همیشه در این نوع نمایش ها رعایت شده است و هنرمندان نیز به آن توجه کردهاند. اما بهروز کردن به این معنا که شکل و شمایل اینگونه نمایشی تغییر کند و به هم بریزد، کار اشتباهی است و دیگر بهروز کردن نام ندارد. بهروز کردن طبق خواسته مردم جامعه، یکی از فنون اصلی و مهم نمایشهای سنتی و آیینی است. و به همین دلیل این گونه نمایشی ماندگار است.»
گفتنی است هجدهمین جشنواره نمایشهای آیینی و سنتی با دبیری داوود فتحعلی بیگی از 10 تا 15 شهریورماه 1396 در تهران برگزار خواهد شد.