گزارشی تحلیلی از دو کتاب حسین پاکدل
سال‌هاست که از آغاز نویسندگی حسین پاکدل در کنار دیگر فعالیت‌های هنری و مدیریتی‌اش می‌گذرد. او که مدت چند سال به عنوان مدیر تئاترشهر فعالیت داشت؛ در این دوره انس و الفتی محکم با تئاتر پیدا کرد و نتیجه این شد که دست به قلم برد و چندین نمایشنامه نوشت. سال گذشته دو نمایشنامه او به نام‌های"سمفونی درد" با کارگردانی خودش و"پروانه‌های آسیایی" با کارگردانی محمد حاتمی به صحنه آمد
رضا آشفته:
"حرفهای دیدنی" و"براده‌های فکر" عنوان دو کتاب از حسین پاکدل است که توسط انتشارات نوروز هنر منتشر شده است. سال‌هاست که از آغاز نویسندگی حسین پاکدل در کنار دیگر فعالیت‌های هنری و مدیریتی‌اش می‌گذرد. او که مدت چند سال به عنوان مدیر تئاترشهر فعالیت داشت؛ در این دوره انس و الفتی محکم با تئاتر پیدا کرد و نتیجه این شد که دست به قلم برد و چندین نمایشنامه نوشت. سال گذشته دو نمایشنامه او به نام‌های"سمفونی درد" با کارگردانی خودش و"پروانه‌های آسیایی" با کارگردانی محمد حاتمی به صحنه آمد. این دو کار دلالت بر حضور یک نمایشنامه‌نویس حرفهای می‌کرد که می‌تواند باز هم بر توانمندی خود با خلق و نگارش آثار دیگر تأکید داشته باشد.
اما چاپ و نشر این دوکتاب نیز هر یک به نوعی دلالت بر نویسنده بودن حسین پاکدل به عنوان یک فرد خلاق و هنرمند می‌کند که در کنار دیگر فعالیت‌هایش این بعد می‌تواند با قوت بیشتری به مراحل بهتری سوق پیدا کند.
حرفهای دیدنی
"حرفهای دیدنی" در واقع عنوان مجموعه‌ای از 70 پانتومیم کوتاه است که حسین پاکدل در هر یک از این قطعات به شکل گرفتن یک موقعیت طنز و دراماتیک بسنده کرده است. این ایده‌های اجرایی در قالب پانتومیم می‌تواند به عنوان مشق‌‌های درسی دانشجویان و هنرجویان تئاتر ـ به ویژه در واحدهای درسی مربوط به ایما و اشاره ـ مورد استفاده قرار گیرد. پانتومیم متکی و مبتنی بر عمل است. یک بازیگر براساس مجموعه‌ای از حرکات به هم پیوسته و با بهره‌مندی صرف از حرکات بدنی و میمیک‌های چهره در القای مفاهیم و اتفاقات برمی‌آید. بنابراین وجه غالب در صحنه حضور بازیگر توانمند است و بی آن که واژه‌های بر زبان رانده شود، در فضایی صامت و در عین حال پر تحرک، آن چه باید به نمایش درآید، ریز ریز توسط یک یا چند بازیگر که بیشتر هم در برگیرنده موقعیت طنز است، نمایش می‌گیرد.
جواد ذوالفقاری ناشر نوروز هنر که دو کتاب اخیر حسین پاکدل را منتشر کرده است در این باره معتقد است:«حسین پاکدل تهیه کننده حرفهای صدا و سیما، همچون بسیاری از هنرمندان این خطه، هرازگاه قایقی ساخته است و در دریای متلاطم هنر ما پارو زده است. گاهی به عنوان مجری، گاهی نویسنده، گاهی مدیر، گاهی هم به عنوان کارگردان تئاتر و اما هر زمان که کاری کرده موفق بوده، چون می‌دانسته و آگاه بوده است کجاست و چگونه می‌تواند موفق باشد. آن چه او را متمایز می‌کند صاحب فکر و اندیشه بودن است و خالی و در خلاء نبودن. خود می‌گوید بعد از نوشتن مجموعه تلویزیونی سفر سبز احساس غریب تنهایی داشتم و براده‌های فکر بود که می‌آمد و می‌آمد. یکی از حوزه‌هایی که او تجربه‌هایی گران قدر کسب کرده در عرصه تئاتر بوده است. حاصل آن هم کاری متفاوت است به نام حرفهای دیدنی.
ابتدا نظر داشت نام آن هفتاد قطعه طرح پانتومیم باشد. اما این عنوان اثر را بسیار تخصصی می‌کرد و محدود. نشستیم و صحبت کردیم که حالتی عمومی‌تر به خود بگیرد. دامنه طیف مخاطب کتاب گسترده‌تر شود، و نه فقط منحصر به تئاتری‌ها. چرا که اندیشه اصلی و حرف حساب کتاب گسترده‌تر از آن بود. نتیجه‌اش این است که در دست شماست.»
جواد ذوالفقاری در ادامه می‌افزاید:«حرفهای دیدنی می‌تواند برای خواندن تنها هم به کار آید... آن چنان تنوع گسترده موضوع دارد و تعداد زیاد که می‌تواند، به جز اهل نمایش، مخاطبان بسیاری را جذب کند. چرا که موضوعاتش مسائل امروز ماست و حرف‌هایی تازه دارد.»
این پژوهشگر در ادامه به سه ضرورت درباره توجه به پانتومیم می‌پردازد و در این خصوص می‌گوید:«اول این که باید بدانیم تعریف پانتومیم چیست. پانتومیم میان یک موضوع از طریق بازیگر بدون کلام، برای تماشاگر است. قدیمی‌ترین نوع نمایش پانتومیم بوده است. چرا که قبل از پیدایش زبان، انسان‌ها با بدن خود مفهوم و مقصودشان را بیان می‌کرده‌اند. اگر بیان مقصود موضوع و تماشاگر می‌داشته پانتومیم می‌شده است و یک نوع نمایش مستقل. اما بعدها در تئاتر هم بازیگر می‌کوشیده است، علاوه بر کلام، از بدن خود نیز برای بیان مفهم و حالت از پانتومیم بهره گیرد. به همین علت پانتومیم، یا بیان مفهوم از طریق بدن، یکی از ارکان نمایش شده است. باز هم به همین خاطر یکی از دروس مبنایی برای تئاتر می‌تواند پانتومیم باشد. یعنی مهارت در بیان حالت و مفهوم از طریق بدن یکی از شاخصه‌های رسیدن به قدرت در بازیگری است. پس ابتدا، قبل از شروع بازیگری تئاتر، بهتر است به پانتومیم پرداخت و از این مهارت برخوردار شد.»
وی می‌افزاید:«دوم این که موضوعات مطرح شده در این کتاب در قالب پانتومی شکل می‌گیرند. می‌دانیم تئاتر از قوی‌ترین هنرهاست و می‌تواند از تأثیرگذارترین‌ها هم باشد. اما فراهم آوردن یک اجرای تئاتری بازیگر فراوان و صحنه، لباس و نور و... می‌طلبد که انجام آن را سخت می‌کند. اما یک اجرای تئاتری می‌تواند بسیار ساده و ارزان هم باشد، یعنی پانتومیم شود. با حداقل امکانات ممکن، یعنی فقط با یک بازیگر به صحنه می‌آید و در صورت داشتن موضوع در هر جایی هم می‌تواند اجرا شود. به همین دلیل پانتومیم را می‌توان مردمی‌ترین نوع نمایش دانست.»
جواد ذوالفقاری در پایان یادآور می‌شود:«نکته سوم این که نویسنده هنرهای نمایشی، یا نمایشنامه‌نویس، در هر صورت اثرش را به صورت مکتوب عرضه می‌کند، اگر سعادت یار او باشد اثرش به صحنه هم می‌رود. ولی در هر حال این اثر برای جذب خواننده هم نوشته می‌شود. پانتومیم هنری کوتاه است. یعنی برای اجرا در زمانی مختصر نوشته می‌شود. بنابراین برای کتاب شدن نیاز به تنوع موضوعات و تعداد دارد.»
براده‌های فکر
"براده‌های فکر" عنوان مشخص و روشنی است برای یک مجموعه از جملات کوتاه با مضامین متنوع. واژه‌هایی مانند"تولد"، "سکوت"، "پول"، "کوچه"، "عینک"، "آیه"، "لحظه‌ها"، "روزه" هر یک در یک فصل مستقل، از زاویه ذهن حسین پاکدل مد نظر قرار گرفته‌اند، او آن قدر درباره تک تک این واژه‌ها فکر کرده یا به طور ناخودآگاه تراوشات ذهنی‌اش درباره این واژگان شدت یافته است که گویی بن مایه‌های متفاوت برای بهره‌گیری در دیگر آثار ادبی و نمایشی بر کاغذ ثبت شده است.
با هم درباره تولد به بخشی از این جملات توجه کنیم:
تولد، یعنی یقین ظهور عکس حضور.
تولد، یعنی پایان قطعی مهلت حکم تخلیه لازم الاجرای قوانین طبیعت برای مستأجر تنبل خانه امن.
تولد در سکوت، یعنی فریاد بی‌کسی و غربت.
تولد هم مثل شانس، همیشه بی‌طرف نیست، نور چشمی‌های خودش را دارد.
برخی از این جملات شکل طنز به خود می‌گیرد و برخی القاگر مفاهیم فلسفی است:
1- بعضی در بزنگاهی از تاریخ به دنیا می‌آیند که همین طور الکی پرتاب می‌شوند در ظرف عسل، بعضی نیز در کندوی عسل. (طنز)
2- مرگ، تولد بر عکس به داخل رحم گور است. (فلسفی)
3- هم متأسفانه بعد از تولد کس دیگری می‌شوند. (فلسفی)
4- زندگی شوخی بسیار زشتی است که درست در همان لحظه تولد با آدم می‌کنند.(طنز)
تک تک این جملات می‌تواند آغازگر یک موقعیت دراماتیک باشد و براساس اتود کردن می‌توان این موقعیت را شرح و بسط داد تا تبدیل به یک درام کامل نمایشی شود.
به این جمله توجه شود:
انبان لحظه‌ها پر از قصه‌های رنگی است.
این جمله می‌تواند بیانگر یک کلاژ متنوع از حس و حا‌ل‌های متفاوت و با تأکید بر آن جمله پاکدل پر از قصه‌های رنگی باشد. به عبارت دیگر می‌توان در یک لحظه، شاهد خرده روایت‌های رنگی و متفاوت از زبان و دید آدم‌های مختلف بود. همین طور اگر پیش برویم ناخواسته شاهد یک موقعیت کلی که در برگیرنده مجموعه‌ای از خرده موقعیت‌هاست، خواهیم بود. آیا این امکان برای تبلور یک موقعیت دراماتیک ایجاد نشده است؟
به همین ترتیب در ادامه می‌توان با استناد به جمله‌ای دیگر به یک نتیجه بهتر برای این خرده موقعیت‌ها رسید:
لحظه‌ها در اندیشه‌ها ساخته می‌شوند و در دست‌ها شکل می‌گیرند و بر بوم یک نقاشی، بر صفحه سفید یک نویسنده، بر قلم جاری یک شاعر، بر کلام ساحر سخنور، در زیر میکروسکوپ یک پژوهشگر و بر نوار سلولوئید یک کارگردان و بر رشد یک مزرعه یک کشاورز شکل می‌گیرد.
با دقت به این آدم‌ها در یک لحظه به خصوص، چه رنگ‌ها و طیف‌های متفاوتی می‌توانند لحظه‌های خود را نسبت به یک مسأله درد مشترک افشا کنند. این افشاگری با توجه به همان کلاژ شدن، شکل اجرایی خاصی را در پی خواهد داشت. به همین راحتی با استفاده از براده‌های فکری حسین پاکدل می‌توان درام نوشت.
"براده‌های فکر" حسین پاکدل، این نکته را به هر نویسنده و فرد خلاقی در هر زمینه و با هر تخصصی یادآوری می‌کند که مدام یادداشت بردارند و از مجموع این یادداشت‌ها بعدها می‌تواند به عنوان پس زمینه‌های خلق آثار مستقل و کامل استفاده کرد. حتی این نوع تراوشات ذهنی برای دیگران نیز تا حد زیادی راهگشا خواهند بود. مثلاً امروز برخی از نمایشنامه‌نویسان جوان می‌توانند با مطالعه این کتاب و کمی تأمل و تیزهوشی افکار مفت و مجانی را مورد استفاده قراردهند بی آن که قانون کپی رایت را رعایت نکرده باشند.