هم آمیزی بین هنرها در تمام دنیا مرسوم است

بدون تردید می توان محمد رحمانیان را یکی از تاثیرگزارترین افراد هنرهای نمایشی ایران معرفی کرد. او طی 30 سال فعالیت خود نمایش های موفق فراوانی را به صحنه برده و در بین تئاتر دوستان از شهرت قابل توجهی برخوردار است. او در طول این سال ها علاوه بر تئاتر در سینما و تلویزیون نیز به فعالیت پرداخته، اما هیچگاه از تئاتر که زادگاه اوست، جدا نشده است. اجرای فیلمنامه «آینه های روبه رو» به همراه جمعی از بازیگران حرفه ای در کنار گروهی از جوان تر ها با استقبال کم نظیری از سوی مخاطبان همراه شده، به همین بهانه و به قصد گپ و گفتی درباره تئاتر به سراغ محمد رحمانیان رفتیم.

آنچه در ادامه می‌خوانید حاصل گفتگو با کارگردان نمایش «آینه های روبه رو»،  ساعاتی پیش از اجرا در لابی تالار وحدت است.

 

در توضیحات مقدمه فیلمنامه آینه های رو به رو از قول بهرام بیضایی نقل شده که هر نوع برداشت از آن منحصرا تا ابد در اختیار نویسنده است، گویا بعضی از رسانه ها ازین موضوع استفاده کرده و به شما نقدهایی وارد می کنند، درباره چگونه اجرا بردن این اثر قدری توضیح دهید؟

هیچ چیز پیچیده ای در این رابطه وجود ندارد. هر کارگردانی اگر قصد اجرای متنی غیر از متن خود را داشته باشد، نیاز به مجوز دارد. برای همین موضوع به آقای بیضایی نامه نوشتم و ایشان در جواب نامه با یک شرط اجازه اجرای آن را دادند. من هم همانند اجرای مجلس ضربت زدن که به ایشان قول داده بودم چیزی از متن کم نشود، در این اجرا نیز به این قول وفادار ماندم و نمایش را برای صحنه آماده کردم. مجوز این متن در اختیار اداره کل هنرهای نمایشی و همه کسانی که مسئول هستند قرار گرفته و هیچ مشکلی در این رابطه وجود ندارد. اما کسانی هستند که از گذشته من هرکاری می کردم حرف خود را می زدند. فردی معلوم الحال خبرنگار یک خبرگزاری است و حرف های بی اساسی را مطرح می کند. البته من خوشحال می شوم که این دوستان به جای چماق قلم دست بگیرند، اما حداقل باید ذهنشان را پرواز بدهند و خط فکری منطقی تری را جستجو کنند تا توان قلم بدست گرفتن را بیابند. همیشه این ناسزاها و تهمت ها  وجود داشته است. خب با این وضعیت نباید کار کنم؟ این اجرا بسیار قانونی است و هیچ شبهه ای در آن وجود ندارد.

 

آیا شما در این نمایش قصد اجرای یک فیلم تئاتر را داشتید و به متن آینه های روبه رو رسیدید یا بعد از مطالعه این متن تصمیم به اجرا بردن آن با شیوه فیلم تئاتر گرفتید؟

به صورت کلی باید بگویم که من فیلمنامه های دیگر آقای بیضایی را هم دوست دارم و اگر فرصت مهیا باشد حتما کارهای دیگری از جمله روز واقعه را به صحنه می آورم. آینه های رو به رو نیز به همین دلیل انتخاب شد اما مشکلی که در اجرای این نمایش با آن مواجه بودیم، مسئله فلش بک های متن بود. شخصیت ها مدام از زمان حال به گذشته می رفتند و دوباره به زمان حال می آمدند. برای چنین وضعیتی دو راه حل داشتیم. اولین راه این بود که برای جوانی و پیری دو شخصیت اصلی فیلم از دو بازیگر استفاده کنیم. مدتی به این موضوع فکر می کردم اما بعد با نگاه به فیلم نامه آقای بیضایی و تاریخ پایانی که در آن وجود دارد، متوجه شدم که 18 بهمن 59 تولد خانم تسلیمی است. ازین رو حدس زدم که این متن هدیه آقای بیضایی به 31 سالگی خانم تسلیمی بوده باشد. به همین دلیل درباره شخصیت نزهت مطمئن شدم که آن متعلق به خانم سوسن تسلیمی بوده است. بنابراین متوجه شدیم قصد آقای بیضایی استفاده از یک بازیگر برای هر نقش بوده است. با این تحلیل از فکر اولیه استفاده از دو بازیگر فاصله گرفتیم و تصمیم بر این شد که هر دو سن نقش را یک بازیگر بازی کند. این فکر سبب شد که برای نمایش زمان گذشته از فیلم کمک بگیریم. در نتیجه همه ی اینها از متن گرفته شده است.

 

جایگاه این تئاتر که از آن با نام مالتی مدیا یاد می شود، در دنیا به چه صورت است؟ آیا امکانات ما برای استفاده درست از این تئاتر کافی است؟

سینما از بدو پیدایش خود در حال استفاده از دستاورد های تئاتر بوده، پس در نتیجه اشکالی ندارد که گاهی اوقات تئاتر هم از دستاوردهای سینما استفاده کند. به همین دلیل نمی توانم اسم مالتی مدیا را روی این تئاتر بگذارم و از آن با نام هم آمیزی هنرها یاد می کنم.

این نوع تئاتر توسط فوتوریست های روسی، کارگردانان مطرح اتحاد جماهیر شوروی، اکسپرسیونیست های آلمانی مثل پیسکاتور و برشت از دهه 1930 آغاز شده و حتی در توضیح صحنه نمایش صعود ممانعت پذیر آرتور اویی برشت به آن اشاره شده است.

از نظر من این تکنیک عنصر ساده ای بوده و تمام گروه ها توانایی استفاده از آن را دارند. در این چند سال اخیر هم که خارج از کشور بودم کمتر تئاتری دیدم که ازین هم آمیزی هنرها استفاده نکرده باشد. رفتن از سوی دوبعدی به سمت سه بعدی ، هم زمانی دوبعدی و سه بعدی سال هاست که در حال انجام است. من هم در نمایش های هامون بازها و سینماهای من از آن استفاده کرده بودم و در این نمایش در جهت شرایط ایجاد شده مجددا از آن بهره بردم.

 

وقتی به آثار بهرام بیضایی نگاه می کنیم، متوجه نگاه خاص او به زن می شویم. به طور کلی درباره این نوع نگاه، به خصوص در این متن توضیح دهید؟

یکی از مهمترین مولفه ها در متن بیضایی پرداختن به زن است؛ آنهم نه فقط به عنوان زن بلکه به عنوان مفاهیمی مثل زمین، باروری، وطن و مواردی که در هر متن خاص به آن اشاره کرده است. به عنوان مثال مولفه مهمی که بیضایی در اکثر متن هایش به آن اشاره کرده،این موضوع است که چرا در هر حرکت اجتماعی یا قهر ملی زنان آسیب بیشتری را می بینند.

در فیلمنامه آینه های روبه رو نیز نزهت با آسیب های فراوانی که می بیند، از قالب یک زن به مفهوم جنسیت خارج شده و شکل یک کهن الگو را به خود می گیرد. این کهن الگو یک زن است که دیگر تنها یک زن نبوده و مفاهیم دیگری همچون ستم دیدگی ، ستم کشیدگی و تجاوز را همراه خود به دوش کشیده و تبدیل به مفهوم خود ویرانگری شده است.

 

با توجه به موضوع ملتهب این نمایش و نمایش های دیگری که در حال حاضر روی صحنه هستند و به موضوع زنان آسیب دیده اشاره می کنند. قصد شما از اجرای این نمایش در زمان حال گوشزد کردن و هشدار دادن یک بحران اجتماعی بزرگ است؟

در حال حاضر من به بحران اجتماعی فکر نمی کنم. اصل، یادآوری سال 57 است و این سوال که چرا انقلاب شد. در این نمایش به این فکر می کنم که جامعه تا چه حد می تواند ظلم و ستم را پذیرا باشد و چشم خود را روی بی عدالتی ببندد. این جامعه خاموش سرانجام روزی به حرکت درآمده و ملتهب می شود. شاید آن روز دست به کارهایی بزند که من از آن به عنوان قهرملی یاد می کنم.

این تاکید دائمی بیضایی است. او در نمایش هایش به دوره ای اشاره می کند که از آن با نام شامیران یاد می شود. شامیران یا شاه میران، دوره ایست که شاه قبلی رفته و قدرت جدید هنوز جایگزین نشده است. این داستان نیز بین 26 دی که شاه می رود تا 22 بهمن 57 که انقلاب پیروز می شود، اتفاق می افتد. در این دوران یک کابوس جریان دارد.

بیضایی در آثارش از گذشته درس می گیرد و تحویل آینده می دهد. می گوید هر اتفاقی فقط متعلق به گذشته نیست و احتمال وقوع آن در آینده هم وجود دارد. او به عنوان یک فیلسوف معتقد است که همیشه بی عدالتی وجود داشته و چه بسا در زمان حال هم وجود داشته باشد.

وقتی به قتل روشنفکران در نمایشنامه مجلس ضربت زدن اشاره می کند، درواقع به همین موضوع اشاره می کند، که امکان وجود نیروهای محفلی در همه دوران وجود دارد. فقط محفل ابن ملجم و دوستانش نیست که قصد کشتن فردی همانند علی ابن ابیطالب را داشتند. محفل های نخبه کش و قتل های زنجیره ای هنوز هم وجود دارد. همان کسانی که در دوران گذشته علی را به قتل رساندند، در دوره ما می توانند محمد مختاری و پوینده را بکشند. این گوشزد دائمی در تمام آثار بیضایی وجود دارد و چقدر خوب که فردی در یک مقام بشنود و متوجه حرف بیضایی شود.

 

با توجه به این اجرا، هزینه ها و کستی که در آن وجود دارد، می توان این اجرا را تمرینی برای حضور فعال تر به عنوان کارگردان در سینما دانست؟

تا به حال 2 فیلم سینمایی ساخته ام و نیازی به تمرین ندارم. شرایط این اجرا به این صورت بود؛ حتی تصویر هایی که در اجرا از آن بهره می بریم، تصویرهای تخت بوده که به هیچ وجه سینمایی نیست. ما مجبور بودیم بین سینما و تئاتری که در حال اجراست یک روابطی را مستولی کنیم. در این اجرا از مدیوم سینما به نفع تئاتر استفاده شده تا تماشاگران چیز های بیشتری را ببینند.

 

این حجم استفاده از فیلم در این اجرا سبب شد که ما بعد از تمام شدن کار احساس کنیم فیلمی دیدیم، که قسمت هایی از آن به صورت زنده اجرا شده است. با توجه به اینکه در سالن تئاتر اجرا می روید و شما بیشتر کارگردان تئاتر هستید، قدری در این باره توضیح دهید؟

حدود 60 تا 65 درصد آینه های روبه رو در زمان گذشته سپری می شود و اساس ما بر این بود که گذشته روی پرده تصویر شود. طبیعتا با این اساس میزان فیلم از تئاتر بیشتر شد. البته من در هیچ جا نگفتم که تعداد تئاتر از فیلم بیشتر است یا بالعکس و اگر زمان فیلم بیشتر از تئاتر است، آن چنان برایم اهیتی ندارد. شاید اگر اساس را طوری در نظر می گرفتیم که حال در فیلم باشد و گذشته بر صحنه، اتفاق دیگری می افتاد.

این متن وجود دارد، آقای بیضایی هم هست، می توان شکل دیگر آن راهم اجرا برد ، من به این اساس رسیدم و اگر کسی از کار خوشش نیامده است، امیدوارم که در اجراهای دیگری که اشخاص دیگر انجام می دهند، به لذت کافی برسد.

بارها نمایش سه خواهر را دیده ام و خیلی اوقات اجرا سلیقه من نبوده است. اما همیشه به این موضوع فکر کرده ام که این سه خواهر است که اجرا می شود. بنابراین این تنها اجرای این اثر نبوده و اجراهای دیگری هم وجود دارد. برای تماشاگرانی که دوست نداشتند، متاسفم ولی این کاریست که در توان من بوده است.

 

نمایش های آیینی و ایرانی که شما در گذشته به صحنه بردید، یکی از بهترین خاطرات مخاطبان کمی قدیمی تر تئاتر است، اما این روزها نمایش ایرانی حال و روز خوبی را سپری نمی کند، چرا همچنان به روال اجرای نمایش های آیینی سنتی رغبت چندانی نشان نمی دهید؟

همیشه بر اساس نیازها و ضرورت های ذهنی خودم به اجرای نمایش ها رغبت نشان می دهم. البته در گذشته چند نمایش داشتم که توقیف شد و در آخر سبب ممنوع الکاری ام شد. به همین دلیل ازین نمایش ها خاطره خوشی ندارم اما با این وجود اگر شرایط مهیا باشد، نمایشنامه ای دارم با نام درخت که ادامه ای بر این نمایش هاست.

در دوره ای روز حسین منجر به ممنوع الکاری من شد و 4 سال بعد معاون وزیر وقت اعلام کرد این نمایش هیچ عیبی ندارد. در واقع می خواهم بگویم این ممنوعیت ها سبب دلسرد شدن افراد می شود. این تفاوت آرایی که وجود دارد سبب شده تا آدم های مهمتری همچون حمید امجد هم دیگر رغبتی به اجرای این نمایش ها نداشته باشند.

 

کلام آخر؟

این اجرا تجربه ای بود که امیدوارم بتوانم با حذف تئاتر شکل تصویری تر آن را نیز انجام دهم که در آن حالت یک ساز و کار دیگری برای آن لازم است. امیدوارم امکان فراهم شود تا چیزی شبیه اجرای سینمایی مرگ یزدگرد که اولین فیلم تئاتر تولید شده است را اجرا کنم.

 

گفت و گو از حامد قریب