بعد از کرونا باید منتظر دگردیسی در تئاتر باشیم
اولویت «جذب مخاطب با حفظ ماهیت تئاتر» در فضای مجازی

مهرداد رایانی مخصوص دانش آموخته رشته مطالعات تئاتر از دانشگاه منسچتر انگلیس است. او سالها در حوزه نویسندگی ترجمه، نقد و کارگردانی تئاتر  فعالیت نموده و آثار فاخری نیز هم در حوزه تئاتر و هم تله تئاتر از خود به یادگار گذاشته است.

او علاوه بر فعالیتهای پژوهشی و اجرایی تئاتر، در بحث مدیریتی نیز فعال است. عضویت در شورای علمی دانشکده هنر و معماری، ریاست مجموعه تئاتر شهر، مدیر امور بین‌الملل اداره کل هنرهای نمایشی و قائم مقامی گروه ادب و هنر شبکه چهار سیما از مهمترین مسئولیت های این مدیر هنری می باشد.

بحران ناشی از کرونا، تعطیلی تماشاخانه ها، گرایش هنرمندان به سمت فضای مجازی به ویژه در بحث تولید تله تئاتر، ظرفیت بهره گیری از تماشاخانه ها برای تولیدات هنری برای فضای مجازی و در نهایت دگردیسی ای که زمزمه آن در تئاتر این روزها به گوش می رسد، باعث شد تا به سراغ مهرداد رایانی مدیر دفتر انتشارات و پژوهش اداره کل هنرهای نمایشی برویم:

 

تله تئاتر از برنامه های مخاطب پسند سالهای نه چندان دور بود به نظر این روزها با توجه به تعطیلی سالن ها توجه به افزایش تولید آن ضروری است.

این ضرورت را مخاطب تعیین می کند و غیر از مخاطب هیچ کس نمی تواند برای این حوزه نسخه ای بپیچد و اجرایی کند.

فعالیتهای تله تئاتر در گذشته بسیار خوب بود، تقریبا تا دهه 70 هم میل و رغبت به تله تئاتر در میان مخاطبان زیاد دیده می شد اما به یکباره در دهه های بعدی ما با یک افت در این حوزه روبرو شدیم، چرا؟ پاسخ به این سوال نیاز به تحقیق و آسیب شناسی دارد.

در تلویزیون، تله تئاتر در قیاس با سریال ها و فیلم ها، نتوانست در جذب حداکثری مخاطب تاثیرگذار باشد تا مسئولان صدا و سیما مجاب شوند که تولید آن را از سر بگیرند. صدا و سیما وابسته به مخاطب است و به علاقه مخاطب در تولید برنامه توجه دارد. ما باید ابتدا علایق مخاطب و نیازهای وی را شناسایی کنیم.

به خاطر دارم در اواخر دهه 80 یکی از مسئولان صدا و سیما گروهی از هنرمندان تئاتر را پیرامون همین موضوع دعوت کرد و از آنها خواست که آسیب شناسی کنند چرا تله تئاتر مخاطب کمی دارد، علت افت چیست و به چه نحوی سرمایه گذاری کنیم تا بار دیگر مخاطب به این سمت روی خوش نشان دهد. ولی این گردهمایی نتیجه ای نداشت.

 

در فضای مجازی چطور، آیا تولید تله تئاتر در فضای مجازی با توجه به اینکه این روزها هنرمندان تئاتر از منظر معیشتی با مشکل روبرو هستند و از سوی دیگر پل ارتباطی مخاطب با تئاتر قطع است، می تواند هنرمندان را وارد یک فاز جدید اجرا کند؟

همانطور که در سوال قبلی هم اشاره کردم اگر قرار است تئاتر تلویزیونی شکل بگیرد باید آسیب شناسی کنیم. ما باید بدانیم مخاطب به چه حوزه هایی علاقه مند است. گرایش مخاطب عام امروز به فیلم و سریال بیش از تئاتر است پس اگر می خواهیم در این حوزه گام های مثبت برداریم باید کارهای جدید و ایده های نو داشته باشیم.

تکرار اقدامات گذشته، همان نتایج را به همراه دارد. اصلا ما در بحث تلویزیون وارد نشویم و به سمت تلویزیون کابلی، سایت، فضای مجازی و هر کانال ارتباطی دیگر  برویم، آیا کسی حاضر است برای موضوعاتی که مخاطب ندارد سرمایه گذاری کند؟ مشکل اصلی «جذب مخاطب با حفظ ماهیت تئاتر» است باید در این حوزه تحقیق و بررسی کنیم. ایده جدید بدهیم.

 

اما در فضای مجازی هنرمندان تئاتر در ایام کرونا اقدامات خوبی داشته و پرتلاش ظاهر شده اند؟

ببینید، مواجه هنرمندان با دوران کرونا دو بخش دارد؛ بخش اول بحث بیکاری هنرمندان است که باید به صورت ویژه برای آن فکری کرد و کار بسیار سختی است؛ و بحث دوم دگردیسی جدیدی است که در تئاتر به وجود می آید. باید ببنیم این موفقیت در کدام دو حوزه رخ داده است. چقدر در بحث معیشتی و چه میزان در کمک به پیشرفت تئاتر تاثیر داشته است.

کرونا برای هنرمندانی که با فضای مجازی آشنایی نداشتند و زیاد به این حوزه وارد نمی شدند یک پرش بود. به این نتیجه رسیدند که می شود از این حوزه در خیلی مباحث بهره گرفت. واقعا دریچه خوبی به روی برخی مدرسان و هنرمندان باز کرد و تغییرات خوبی را منجر شد.

لذا من با ورود به فضای مجازی موافقم. اما معتقدم نیاز به کنکاش و برنامه ریزی دارد. آیا ما با ورودمان به این فضا، توانسته ایم ماهیت تئاتر را حفظ کنیم، توانسته ایم مخاطب را جذب کنیم و در نهایت درآمدزا باشم.

تئاتر تعریف دارد. با اجرای زنده مفهوم پیدا می کند و وقتی به سمت تلویزیون یا فضای مجازی می رود مفهومش را از دست می دهد. قبل از اینکه مختصات تئاتر را رعایت کند، باید مختصات آن فضا را رعایت کند و این تئاتر نیست. ما باید در این فضا به دنبال راهی باشیم که در نهایتش از منظر علمی دچار نقصان نشویم. به عقیده من دگردیسی در تئاتر در این شرایط ممکن است اما نه در یک برهه زمانی، دو سه ماه، باید تامل کرد، تفکر کرد و در نهایت قدم های درست برداشت.

 

به عقیده شما چگونه می توان با حفظ این دو رویکرد، در فضای مجازی گام های درست برداشت؟

من معتقدم ماهیت تئاتر از نظر علمی وابسته به مخاطبی است که «بی واسطه» نمایش را تماشا می کند. وقتی یک نمایش تبدیل به دیجیتال و فایل شد دیگر اسمش تئاتر نیست باید نام دیگری برای آن بگذاریم. تئاتر مثل سینما نیست که بگوییم روی پرده تماشا می کردیم حالا از تلویزیون یا کانالهای ارتباطی مجازی می بینیم. این دیگر تئاتر نیست.  

لذا به نظر من از فضای مجازی برای هر کاری نمی توان بهره گرفت. باید بررسی کنیم چه بخش هایی از تیاتر را می شود در این حوزه فعال کرد. مثلا برای من عجیب است که برخی دوره های آموزش عملی بازیگری به شیوه آن لاین برگزار می کنند. این مسئله چطور امکان پذیر است. بازیگران باید در کنار هم باشند، حرف بزنند، نگاه ها، ایست‌ها، تنفس ها، تبادل افکار، تبادل حس ها، رفع ایرادات و ... صورت گیرد.

ما در بحث آموزش در فضای مجازی می توانیم برخی تئوری های تئاتر، میزگردها، تبادل افکار و آرا را داشته باشیم، اما متوجه نمی شوم چرا برخی دروس بدن، بیان و حرکت را به فضای مجازی می برند. ما در دانشگاه برای درس «بدن» دو ترم وقت می گذاریم. بدن 1 و بدن 2، که هر کدام 16 جلسه 2ساعت و نیم است و در آن، لحظه لحظه حرکت بازیگر، نوع راه رفتن، ژست ها، نگاه و ...  را بررسی می کنیم. اینها را نمی شود در فضای مجازی برد. ما هم مخاطب را گول می زنیم و هم تئاتر را نابود می کنیم. به عقیده من باید فکر کنیم که از این فضا چطور بهره مند بگیریم تا مخاطب علاقه مند به ارتباط شود.

 

یکی از ایده هایی مطرح در این مبحث، اجرای زنده است. به نظر شما گرایش به سمت اجرای زنده، میل مخاطب به تماشا را بیشتر نمی کند؟

در روزگاری تله تئاتر اقبال خوبی داشت و نمونه های زنده اجرا می کرد و BBC از جمله شبکه هایی بود که در این زمینه کارهای خیلی خوبی داشت. گروهی از هنرمندان تئاتر در فرهنگسرای خاوران هم جدیدا تلاش کردند چنین اقدامی را انجام دهند ولی استقبال نشد. به نظر من امروز دیگر پخش زنده آنگونه که باید مفهومی ندارد. برای مخاطبی که از صفحه نمایشگر اجرایی را می بیند چه فرقی می کند این نمایش زنده باشد یا قبلا تولید شده باشد.

جذب مخاطب در عین حفظ مفهوم و اتفاقات تئاتر موضوعی است که باید به آن فکر کنیم. درگذشته قدرت الله ایزدی نمایش هایی طنز رشید را اجرا می کرد یا جواد انصافی برنامه های کمدی خوبی داشت که تولید و پخش می شد و مخاطب پسند بودند اما اینها یک بخش از تئاتر است و اگر بخواهیم به این سمت برویم بخش اعظمی از اتفاقات تئاتر را باید کنار بگذاریم.

 

ایده شما برای برون رفت از این معضل چیست؟

ما دو راه داریم یا مدام در بخش های مختلف آزمون و خطا کنیم تا به نتیجه برسیم که بی شک منطقی نیست و یا تامل کنیم. از این موقعیت به وجود آمده برای تحقق یک ایده ناب بهره بگیریم. این روزها چند درصد از هنرمندان به فضای مجازی ورود کردند و درآمد کسب نمودند؟ باید فکر کنیم و به دنبال یک دگردیسی ناب باشیم.

معقولانه و پژوهش محور کار کردن نیاز به زمان دارد. من نمی خواهم مقاومت کنم می گویم خودمان را گول نزنیم. ما باید راهی برای برون رفت پیدا کنیم که هم به تئاتر لطمه نزند و ماهیت آن را از بین نبرد و هم در جذب حداکثری مخاطب مفید باشد. فراموش نکنیم ما از تئاتر مهمترین مقوله فرهنگسازی در کشور حرف می زنیم.

همیشه اعتقاد دارم راهی هست. امروز یک سدی به وجود آمده و این سد تا زمان خاصی آب را نگه می دارد و بی شک آب راه خود را پیدا می کند. ولی این راه باید قابل دفاع و پژوهش محور باشد. یادمان نرود پشتوانه تئاتر در حدود 2600 سال و در کشور قریب به 150 سال است دو سه ماه نمی شود آن را تغییر داد. باید فرصت بدهیم. اشتباه نرویم، ارزش های این هنر را از بین نبریم.

در تلاشم و به شدت علاقه مند تا راهی برای برون رفت از این معضل و در عین بهره گیری از آن برای ایجاد یک دگردیسی قابل دفاع پیدا کنیم.