رویت هلال پنهان در زمین سوخته هنگام شطرنج با ماشین قیامت
معرفی ده رمان ماندگار با موضوع دفاع مقدس

در آخرین روز تابستان سال ۱۳۵۹  ارتش رژیم بعثی عراق به دستور صدام حسین به خاک ایران حمله کرد و آغازگر جنگ طولانی و خانمان‌سوزی شد که بسیاری از رکوردهای قرن بیستم میلادی را شکست. این حمله در راستای جامه عمل پوشاندن به آرزوی دیرینه صدام مبنی بر تسخیر ایران، یا حداقل بخش‌های جنوبی و غربی خاک کشور ما، صورت گرفت. گرچه جنگ تحمیلی نخستین تجاوز صدام به خاک ایران محسوب نمی‌شد، اما بدون تردید گسترده‌ترین و پرهزینه‌ترین آنها بود. با این‌حال هشت سال بعد که جنگ به پایان رسید صدام هنوز نتوانسته بود آرزوی بزرگ خود را محقق کند و در نهایت نیز آن را به گور برد.

از همان آغاز جنگ ایران و عراق  نویسندگان ایرانی به این رویداد مهم توجه ویژه نشان دادند و آثار مختلفی را بر مبنای آن خلق کردند. عده‌ای تنها یک بار پرداختن به جنگ و حوادث آن را تجربه کردند و عده‌ای دیگر هم تمام آثار کارنامه ادبی خود را به این موضوع اختصاص دادند. طیف گسترده‌ای از آثار مکتوب که با نام آثار ادبی دفاع مقدس شناخته می‌شوند به ارائه تصاویر مستند یا نیمه مستند از جنگ پرداخته‌اند. در میان این آثار می‌توان نمونه‌هایی را مشاهده کرد که علاوه بر ساختار یک رمان در این زمینه دست به نوآوری‌ زده‌اند. ایران تئاتر طی سال های گذشته با تاکید براهمیت اقتباس از متون ادبی و تاریخی و منابع فرهنگی همواره به مناسبت های مختلف به انتشار پیشنهادهایی برای اقتباس پرداخته است . نکته ای که همواره از سوی رهبری معظم به عنوان راهبرد فرهنگی مورد تاکید قرار گرفته است . همچنان که ایشان باردیگر ،در آئین تجلیل از پیشکسوتان دفاع مقدس ، ادبیات دفاع مقدس را به سرچشمه‌ای جوشان تشبیه کردند و با تأکید بر تولید متون فاخر ادبی به‌عنوان منابع غنی برای خلق آثار هنری و همچنین لزوم شخصیت‌پردازی از شهیدان و رزمندگان جنگ، گفتند: «موضوع یادواره‌های دفاع مقدس نیز مسئله‌ مهم دیگری است که از ایجاد فاصله‌ نسلی در مقوله‌ی جهاد و مقاومت جلوگیری میکند.»

در مطلب پیش رو بیشتر بر این دسته از آثار متمرکز خواهیم بود و با تاکید بر دایره گسترده این آثار به معرفی ده نمونه از آنها خواهیم پرداخت. 

زمین سوخته نوشته احمد محمود

رمان احمد محمود تنها به دلیل فرم و محتوای آن در این لیست ده‌گانه گنجانده شده و نام بردن از این اثر ادبی فارغ از توجه به طرز تفکر و تعلقات ذهنی و شخصی نویسنده صورت گرفته است. زمین سوخته را می‌توان یکی از نخستین آثار ادبی بلند قلمداد کرد که به موضوع جنگ ایران و عراق پرداخته است. نگارش این رمان از همان نخستین ماه‌های حمله عراق به ایران آغاز شد و عاقبت در سال ۱۳۶۱ خورشیدی در اختیار مخاطبان قرار گرفت. یکی از دلایل عمده خلق این رمان شهادت برادر احمد محمود تنها سه ماه پس از آغاز جنگ تحمیلی بود. با این حال او دلیل اصلی خلق این داستان را مسائل عمده‌تری می‌داند و آن را تنها یک موضوع شخصی بر نمی‌شمارد. از دید محمود بسیاری از مردم ایران در زمان تهاجم عراق به مرزهای جنوبی و غربی کشور یا از این موضوع بی‌اطلاع بودند یا به علت دوری از مرکز حوادث تلخ و هولناکی که در حال وقوع بود توجه چندانی به آن نشان نمی‌دادند. همین موضوع موجب شد تا او داستان زمین سوخته را روی کاغذ بیاورد و مردم سایر نقاط ایران را از بلایی که بر سر مردم جنگ‌زده آمده است باخبر کند.

خلاصه داستان

پس از آغاز جنگ بسیاری از مردم اهواز ناخواسته شهر را ترک می‌کنند و آواره دیار غربت می‌شوند. با این‌حال راوی داستان همراه با دو برادر خود که خالد و شاهد نام دارند به دلیل اشتغال به کار دولتی ناگزیر از ماندن در زادگاهشان هستند. اندکی پس از حملات پی در پی عراق خالد به شهادت می‌رسد و شاهد در اثر شوک ناشی از این اتفاق سلامت روانی خود را از دست می‌دهد. او اهواز را ترک می‌کند و برای درمان راهی تهران می‌شود. پس از آن راوی داستان در زادگاه خود تنها می‌ماند و با حوادثی که گریبان‌گیر او و دوستان و آشنایانش شده‌ است دست و پنجه نرم می‌کند. حوادث تلخی مانند کشتار مردم بی‌دفاع توسط بمباران هوایی و حملات متعدد زمینی که ارتش عراق برای مردم ایران به ارمغان آورده است.     

موفقیت‌های کتاب

زمین سوخته نخستین بار توسط نشر نو راهی بازار کتاب شد. چاپ نخست این اثر در نخستین ماه بهار سال ۱۳۶۱ خورشیدی در اختیار مخاطبان قرار گرفت و تیراژ آن ده هزار نسخه بود. جالب آن است که تمام نسخه‌های موجود از این کتاب تنها در عرض یک روز به فروش رسید. این امر موجب شد تا چاپ دوم زمین سوخته دو ماه بعد در میانه‌های خرداد با تیراژ بیست و دو هزار نسخه راهی بازار شود. پس از چاپ سوم این اثر پرمخاطب که با تیراژ هفت هزار نسخه در اختیار خوانندگان قرار گرفت تا حدود نوزده سال دیگر خبری از زمین سوخته نبود. پس از این وقفه طولانی رمان احمد محمود دوباره تجدید چاپ شد و در نوبت چهارم با تیراژ سه هزار و سیصد نسخه به قفسه کتاب‌فروشی‌ها بازگشت. چاپ جدید این رمان در سال ۱۳۸۰ توسط انتشارات معین به بازار عرضه گردید. زمین سوخته اکنون یکی از پرمخاطب‌ترین و پرفروش‌ترین آثار ادبی با موضوع دفاع مقدس به شمار می‌رود. این کتاب سال گذشته در قالب چاپ چهاردهم روانه بازار شد و تابستان امسال به چاپ شانزدهم رسید.

نکات مثبت کتاب

داستان زمین سوخته روزگار مردم آسیب دیده از جنگ را روایت می‌کند و در عین حال تصویری بسیار واقعی از هجوم ارتش عراق به عمق زندگی آنها را ارائه می‌دهد. این موضوع را می‌توان در شرح حوادثی نظیر بمباران مناطق مسکونی ایران به خوبی مشاهده کرد. بخش مهمی از رئالیسم موجود در روایت‌های ارائه شده توسط محمود به حضور او در مناطق تحت هجوم ارتش عراق در همان نخستین ماه‌های جنگ باز می‌گردد. او پس از شهادت برادرش تهران را به مقصد اهواز ترک کرد و به مناطقی مانند سوسنگرد و هویزه سرک کشید. فاصله بسیار اندک او با خط مقدم جبهه موجب شده است تا گزارش‌های او از مناطق جنگی جنوب کشور بسیار زنده و واقعی جلوه کند. گزارش‌هایی که در لفاف داستان پیچیده شده‌اند و همین موضوع رمان او را از آثار صرفا مستند، که مبتنی بر شرح خاطره یا ارائه گزارش هستند، متمایز می‌سازد.

از سوی دیگر احمد محمود خود زاده اهواز بود و شناخت کاملی از مناطقی که بخش مهمی از داستان زمین سوخته در آن روایت می‌شود داشت. توصیف‌های این رمان از وضعیت قربانیان جنگ تاثیر غیر قابل‌انکاری بر برخی آثار پس از خود گذاشت و موجب خلق رمان‌های تازه با موضوعات مشابه توسط سایر نویسندگان شد. به عنوان مثال می‌توان به کتاب «در شعله‌های آب» نوشته «مرتضی مردیها» اشاره کرد که به طور مشخص وامدار زمین سوخته است.

شطرنج با ماشین قیامت نوشته حبیب احمدزاده

رمان «شطرنج با ماشین قیامت» که تقریبا ۲۳ سال پس از زمین سوخته پشت ویترین کتاب فروشی‌ها قرار گرفت نیز توسط یکی دیگر از اهالی جنوب به رشته تحریر در آمده است. نویسنده این کتاب یعنی حبیب احمدزاده اهل آبادان است و در شطرنج با ماشین قیامت رخدادهای مربوط به حصر این شهر توسط ارتش عراق را از زاویه عینک خود به شکل داستان نقل می‌کند. او نیز به دلیل نزدیک بودن به جنگ و درگیر شدن مستقیم با آن توانسته است نگاه جدی و واقع‌گرایانه‌ای به این رخداد داشته باشد. 

خلاصه داستان

موسی نوجوان هفده ساله‌ای است که در جنگ حضور دارد و بنابر حوادثی به اجبار وظیفه غذارسانی به رزمندگان حاضر در آبادان و تعدادی از اهالی این شهر را بر عهده می‌گیرد. عراقی‌ها در اطراف آبادان رادار پیشرفته‌ای برای شناسایی نصب کرده‌اند که برخی از اهالی شهر آن را با نام ماشین قیامت می‌شناسند. موسی در عین رساندن غذا به مردم به عنوان یک دیده‌بان توپخانه مانند بسیاری از هم‌رزمان خود در پی شناسایی و یافتن این رادار است.   

موفقیت‌های کتاب

رمان شطرنج با ماشین قیامت برای نخستین بار در سال ۱۳۸۴ توسط انتشارات سوره مهر منتشر شد و در طول دوازده سال به چاپ بیست و دوم رسید. اکثر چاپ‌های این کتاپ با تیراژ دو هزار و پانصد تا سه هزار نسخه روانه بازار شده است. این کتاب جزو نخستین موج از رمان‌های دفاع مقدس به شمار می‌رود که به زبان انگلیسی ترجمه شده‌اند. ترجمه این کتاب محصول تلاش پل اسپرکمن دانشیار ادبیات و زبان فارسی دانشگاه راتگرز آمریکا است و در عمل به عنوان منبعی برای مطالعه زبان فارسی در این دانشگاه به کار می‌رود. این رمان در طول سال‌های اخیر علاوه بر زبان انگلیسی به زبان‌های دیگری نظیر عربی و فرانسه و صربی نیز ترجمه شده است. ترجمه صربی این کتاب که جزو جدیدترین ترجمه‌های موجود به شمار می‌رود توسط الکساندر دراگویچ انجام گرفته است. این ترجمه دو سال قبل در قالب هزار نسخه از سوی انتشارات جئوپوئتیکا منتشر شد.

رمان شطرنج با ماشین قیامت یک سال پس از انتشار کاندیدای دریافت جوایزی نظیر کتاب سال انجمن نویسندگان و منتقدان مطبوعات کشور و قلم زرین شد و توانست برنده جایزه کتاب سال شهید حبیب غنی‌پور در بخش داستان و رمان دفاع مقدس و همچنین برنده جایزه ادبی اصفهان شود. از این کتاب نمایشی نیز توسط شرکت وان لایت تئاتر (One Light Theatre) ساخته شده است که شش سال قبل نام آن در میان چهارده نمایش برتر سال ۲۰۱۴ کانادا قرار گرفت. این شرکت هنری توسط یک ایرانی مقیم کانادا به نام شاهین صیادی تاسیس شده است.   

نکات مثبت کتاب

یکی از دلایلی که رمان احمدزاده را هنگام انتشار در مرکز توجه قرار داد و هنوز هم از آن به عنوان یکی از آثار شاخص دفاع مقدس نام برده می‌شود، نداشتن نگاه یک‌سویه و جانبدارانه به جنگ ایران و عراق است. علاوه بر آن در این داستان سعی شده است تا حد امکان از سر دادن شعارهای کلیشه‌ای و تکراری پرهیز شود؛ آفتی که در بسیاری از آثار هم‌سبک به وفور مشاهده می‌شود.

رمان شطرنج با ماشین قیامت یک اثر ادبی کلاسیک و سر راست محسوب می‌شود و از پیچیدگی خاصی برخوردار نیست. کارکرد پرسش‌های فلسفی مطرح شده در این اثر نیز مانند موارد مشابه موجود در فیلم «هامون» بیشتر در جهت جذب مخاطب قرار دارد و به سمت جدی و پیچیده شدن بیش از حد میل نمی‌کند. در مجموع این کتاب توانسته است از طریق معرفی شخصیت‌های متعددی که با همتایانشان در آثار مشابه تفاوت جدی دارند و همچنین بهره‌مندی از تنوع زبانی گام مثبتی در جهت ارتقای کیفیت رمان‌های مبتنی بر جنگ هشت ساله ایران و عراق بردارد. به همین دلیل می‌توان این اثر را یکی از رمان‌های ماندگار با موضوع دفاع مقدس لقب داد.

نخل‌های بی‌سر نوشته قاسم‌علی فراست

رمان‌ نخل‌های بی‌سر در عمل چهارمین اثر داستانی ادبیات فارسی با موضوع جنگ ایران و عراق به شمار می‌رود که حدود دو سال پس از داستان احمد محمود در اختیار خوانندگان قرار گرفت. از همین رو می‌توان این اثر را نیز یکی از نخستین رمان‌هایی لقب داد که حمله عراق به ایران را محور اصلی شرح روایت‌های خود قرار داده‌ است. در داستان نوشته شده توسط قاسم‌علی فراست شاهد وجود نگاه نسبتا بی‌طرف احمد محمود یا حبیب احمدزاده به جنگ نیستیم و نویسنده از همان ابتدا تکلیف خود را با مخاطب روشن می‌کند. در واقع این رمان با استفاده از روایت مهیج داستان سعی در حماسه‌سرایی و تشویق مردم به حضور در جنگ دارد. امری که می‌توان آن را با زمان خلق شدن این اثر و چاپ آن در نخستین سال‌های جنگ مرتبط دانست.

خلاصه داستان

ناصر به همراه برادرش حسین و خواهرش شهناز به صف نیروهای داوطلب دفاع از خرمشهر می پیوندد تا از شهر و دیارشان در برابر هجوم قوای بیگانه بعثی دفاع کند. آنها با اصرار و پافشاری خود پدر و مادرشان را مجاب به ترک خرمشهر می‌کنند و خود در خانه می‌مانند. شهناز نخستین شهید این ایستادگی است و اندکی بعد برادرش حسین نیز به او می‌پیوندد. پس از آن شرح مقاومت مردم خرمشهر و آزادی این شهر از چنگ مهاجمان بعثی از زبان ناصر روایت می‌شود.   

موفقیت‌های کتاب

شاید بتوان بزرگ‌ترین موفقیت رمان نخل‌های بی‌سر را پیشرو بودن آن در شرح حوادث جنگ ایران و عراق دانست. از این نظر رمان قاسم‌علی فراست به رمان احمد محمود شباهت می‌یابد و در این عرصه پیشقدم و پیشتاز است. شباهت دیگر این دو اثر به یکدیگر پر فروش بودن آنها است. در واقع رمان نخل‌های بی‌سر را نیز می‌توان یکی از آثار پرمخاطب دهه شصت با موضوع جنگ ایران و عراق قلمداد کرد که پس از نخستین چاپ به سرعت نایاب شد. نخستین چاپ این کتاب توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد و پس از آن ناشران دیگری نظیر انتشارات صریر نیز اقدام به چاپ این اثر کردند. از همین رو در طول سال‌های گذشته شاهد قرار گرفتن چاپ‌های متعددی از این کتاب توسط ناشران متفاوت پشت ویترین کتاب‌فروشی‌ها بوده‌ایم. به عنوان مثال انتشارات صریر در سال ۱۳۸۵ نخل‌های بی‌سر را در نوبت سوم چاپ با تیراژ سه هزار جلدی روانه بازار کرد. به همین دلیل نمی‌توان رقم دقیقی را به عنوان تعداد نوبت‌های چاپ یا تیراژ کلی این کتاب ارائه داد.

رمان نخل‌های بی‌سر نیز مانند زمین سوخته در دورانی قد برافراشت که خبر چندانی از دریافت جوایز متعدد نبود. از همین رو نمی‌توان در ویترین افتخارات کتاب‌های چاپ شده در دهه شصت، به خصوص آثاری که با محوریت جنگ تحمیلی منتشر شده‌اند، کلکسیونی از جوایز ریز و درشت را مشاهده کرد. در واقع بهترین و مهمترین جوایزی که این‌گونه آثار در زمان خود دریافت کردند میزان استقبال چشمگیر مخاطب از آنها بود.       

نکات مثبت کتاب

رمان نخل‌های بی‌سر شاید در پاره‌ای بخش‌ها از نظر فنی اندکی لنگ بزند و برخی کاستی‌ها نظیر ضعف در زاویه دید روایت، زبان داستانی ناقص و ناکامی در پرداخت صحیح شخصیت‌های حاضر در داستان را بازتاب دهد. با این‌حال لحن صمیمی و خودمانی نویسنده برای شرح حوادث گوناگون موجب می‌شود که بتوان ضعف‌های مذکور را در کنار برخی شعارزدگی‌ها نادیده گرفت. به خصوص آنکه چنین کاستی‌هایی در بسیاری از آثار مشابه و هم سبک نیز مشاهده می‌شود و تنها منحصر به این کتاب نیست.

نویسنده این رمان برخلاف احمد محمود و حبیب احمدزاده فرزند جنوب نیست و به گلپایگان تعلق دارد. با این‌حال به لطف سفر به مناطق جنگی کشور در ابتدای دهه شصت توانسته است به خوبی از پس توصیف حال و هوای خرمشهر در نخستین روزهای جنگ و شرح حال خانواده‌ای که در این شهر زندگی می‌کنند بر آید. در زمان نوشته شدن این داستان بسیاری از ساکنان مناطق شمالی و مرکزی ایران تصور دقیقی از فجایعی که در خرمشهر رخ داده بود نداشتند. از همین رو خلاء آن دسته از آثار داستانی که بتواند تصویر واقعی و دقیقی از حوادث میدان‌های نبرد جنوب کشور ارائه دهد به شدت احساس می‌شد. نخل‌های بی‌سر به خوبی توانسته است سهم خود را در این زمینه ادا کند و تصویر قابل قبولی از حوادث خرمشهر در نخستین روزهای اشغال آن توسط ارتش عراق ارائه دهد.

شاید به همین دلیل است که می‌توان نام این کتاب را در ردیف رمان‌های شاخص با موضوع دفاع مقدس قرار داد. در واقع بخش اعظم اهمیت رمان نخل‌های بی‌سر به پیشقدم بودن آن در ارائه روایت‌های داستانی از جنگ ایران و عراق بر می‌گردد. آثار خط‌‌شکن مشابه با این رمان در ادامه توانستند راه را برای نوشته‌های بعدی این حوزه باز کنند.   

سفر به گرای ۲۷۰ درجه نوشته احمد دهقان

سفر به گرای ۲۷۰ درجه برای نخستین بار در سال ۱۳۷۵ خورشیدی منتشر شد؛ یعنی زمانی که هشت سال‌ از پایان جنگ ایران و عراق ‌گذشته بود. بر این اساس رمان مذکور توانسته است با نهایت استفاده از فاصله زمانی یاد شده نسبت به بسیاری از آثار مشابه نگاه منطقی‌تری به جنگ بیاندازد و از احساسات‌گرایی و تبلیغات دوری گزیند. از همین رو سفر به گرای ۲۷۰ درجه را می‌توان در ردیف آن دسته از آثار مبتنی بر جنگ قرار داد که تا حد امکان از کلیشه‌های رایج فاصله گرفته‌اند و نگاه متفاوتی به جبهه‌های نبرد دارند.

خلاصه داستان

ناصر نوجوانی است که بارها در خط مقدم جبهه حضور یافته است و اینک خود را برای پشت سر گذاشتن امتحانات مدرسه آماده می‌کند. با این‌حال هنگام مرور کتاب‌های درسی دوباره هوای جبهه و جنگ به سرش می‌زند و با وساطت دوست صمیمی خود علی بار دیگر راهی خط مقدم می‌شود. در آنجا او با تعدادی از رفقای پیشین خود همراه می‌گردد و در عملیات بزرگی که در واقع همان عملیات کربلای پنج است شرکت می‌کند. در این عملیات ناصر با حوادث گوناگونی دست و پنجه نرم می‌کند و برخی از دوستان صمیمی خود را از دست می‌دهد. نوجوان رزمنده در نهایت با کوله‌باری از تجربه به خانه باز می‌گردد تا اندکی بعد دوباره برای نبرد با دشمن راهی خط مقدم شود.

موفقیت‌های کتاب

رمان سفر به گرای ۲۷۰ درجه نخستین داستان ایرانی با موضوع جنگ تحمیلی محسوب می‌شود که به زبان انگلیسی ترجمه شده است. در واقع پل اسپرکمن دانشیار ادبیات و زبان فارسی دانشگاه راتگرز آمریکا پیش از رمان شطرنج با ماشین قیامت به سراغ سفر به گرای ۲۷۰ درجه رفت و آن را به زبان انگلیسی ترجمه کرد. ترجمه این رمان به زبان ایتالیایی نیز اکنون مدتی است در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.

رمان سفر به گرای ۲۷۰ درجه ابتدا توسط نشر صریر منتشر شد و انتشار چاپ‌های بعدی آن را ناشران دیگری نظیر نگاه امروز، سوره مهر و کتاب نیستان بر عهده گرفتند. جدیدترین چاپ این اثر که چاپ بیست و چهارم آن به شمار می‌رود حدود سه سال قبل توسط کتاب نیستان با تیراژ دو هزار و پانصد نسخه روانه بازار شد. به این ترتیب کتاب دهقان در زمره آثار جنگی ایرانی با بیش از بیست بار تعداد چاپ قرار می‌گیرد.

این رمان تا کنون توانسته است جوایز گوناگونی نظیر جایزه چهارمین دوره کتاب سال دفاع مقدس، جایزه بیست سال داستان نویسی و جایزه بیست سال ادبیات پایداری را به خود اختصاص دهد.   

نکات مثبت کتاب

در رمان سفر به گرای ۲۷۰ درجه خبری از آسمانی شدن، عروج به ملکوت، انداختن نگاه عرفانی به توپ و تانک، عشق ورزیدن به خاکریز و سایر تعابیر کلیشه‌ای و نخ‌نمای مشابه نیست. رزمندگان جوان این داستان از خوابیدن در قبرستان عراقی‌ها می‌ترسند، از بمباران فرار می‌کنند و هنگام حمله دشمن پیش از هر چیز به نجات جان خود می‌اندیشند. در واقع آنها حین حضورشان در خط مقدم تمام آن کارهایی را انجام می‌دهند که اکثر سربازان ساده و کم سن و سال جهان در طول تمام جنگ‌های بزرگ تاریخ انجام داده‌اند. نویسنده هیچ تلاشی نمی‌کند تا آنها را در داستان خود تافته جدا بافته بنمایاند و هاله نور به دور سرشان ترسیم کند.

قهرمان این داستان نوجوانی است که بارها درس و مدرسه خود