سوسیودراما، شکلی از تئاتر آموزشی و تئاتر تعاملی، موضوع محور است. بازیگران شخصیت هایی را در نمایشنامه هایی مبتنی بر واقعیت نشان می دهند و در طول اجرا، در قالب شخصیت باقی می مانند. این شخصیت مبتنی بر واقعیت از طریق شرکت کردن در گفت و گویی مداوم با مخاطبان ارتباط متقابل برقرار می کند.

بنابراین موضوع اصلی سوسیودراما گروه است. اجرای سوسیودراما محفلی را برای حل کشمکش ها میان مردم با دیدگاه های مختلف آماده می کند؛ همچنین موجب توسعه مهارت های اجتماعی و مهارت های حل مشکل و رشد آگاهی فردی و اجتماعی می شود. سوسیودراما با گروه هایی کار می شود که تجربه یا مشکل مشترکی  را به اشتراک می گذارند یا اهداف مشترکی را در ارتباط با آن مشکل مورد نظر دنبال می کنند. 

سوسیودراما در تکنیک های اجرایی شباهت هایی با سایکودراما دارد که هر دو از سوی مورنو (Moreno 1974-1889 م) توسعه یافت. این تکنیک ها  تحت عنوان Action Methods معرفی می شوند؛ روش هایی بصری و مبتنی بر نقش (visual and role-based). برای مثال mirroring (همانندسازی) رفتاری است که در آن فردی، دیگری را کپی می کند، گویی تصویر او در آینه است تا از این طریق خودسانسوری و پنهان کاری را کمرنگ کند. doubling؛ شرکت کننده ای در نقش پروتاگونیست قرار می گیرد و چیزهایی را می گوید که پروتاگونیست می خواسته بگوید و یا از آن منع می شده است. با این روش، او قادر می شود احساسات و تفکرات پروتاگونیست را بهتر درک کند. role reversal(جابه جایی نقش)؛ از پروتاگونیست خواسته می شود تغییر موقعیت و نقش دهد و در جایگاه دیگری قرار گیرد، برای مثال اگر پروتاگونیست کودک است، در جایگاه معلم یا یکی از والدین قرار می گیرد. soliloquy (سولی لوگ)؛ به این معنا که شخصیت درباره تفکرات و احساساتش با خود صحبت و بدین وسیله مخاطب را با خود همراه کند. 

کنفرانس هایی برای تبادل اطلاعات و تجربه ها در زمینه این شکل از درام کاربردی برگزار می شود که امسال چهارمین کنفرانس بین المللی سوسیودراما از 4 تا 8 سپتامبر 2013 (13 تا 17 شهریورماه) در کشور ایتالیا برگزار شد. 

سوسیودراما شامل چه اجزایی است و چگونه و از سوی چه کسانی اجرا می شود؟

نظریه پردازان معتقدند که سوسیودراما،  به عنوان درامی تجربه محور، می تواند ابزار باارزشی در بالا بردن آگاهی اجتماعی باشد، درباره موضوع مهمی با مخاطب صحبت کند، اصول تئوریک را به دانش آموزان یا دانشجویان، مثلا افسران تحت تعلیم پلیس،  کارآموزان مددکاری، دانشجویان پزشکی، به صورت عملی بفهماند و از این طریق، مهارتی را تمرین کند، یا در روندی از تغییر رفتاری شرکت کند. سوسیودراما استفاده از بعضی شکل های تئاتری و تکنیک های نمایشی است که به تاثیر جامعه بر بعضی آدم ها می پردازد. موضوعات می تواند: خشونت خانگی، استفاده از الکل و آزار،  تبعیض نژادی، تبعیض جنسیتی، آزار جنسی، قلدری و اعمال زور و شبیه این ها باشد. 

سوسیودراما چهار جزء اصلی دارد:

وابسته به واقعیت و موضوع محور

وابسته به بداهه گویی

گفت و گو بین شخصیت(نه بازیگر) و مخاطب

اهداف آموزشی، رفتاری، روانشناسانه

سوسیودراما به درگیری سه نقش مهم نیازدارد: بازیگران، تسهیلگر و مخاطبان که به عنوان گروه متفکر نامیده می شوند. 

سوسیودراما، شکلی از تئاتر آموزشی و تئاتر تعاملی، موضوع محور است. بازیگران شخصیت هایی را در نمایشنامه هایی مبتنی بر واقعیت نشان می دهند و در طول اجرا، در قالب شخصیت باقی می مانند. این شخصیت مبتنی بر واقعیت از طریق شرکت کردن در گفت و گویی مداوم با مخاطبان ارتباط متقابل برقرار می کند. صحنه های موقعیتی، صحنه هایی که مبتنی بر موقعیت معرفی می شوند، بیشتر از تجارب به دست آمده خود بازیگران (تجارب شخصی آن ها) به وجود می آیند. از آنجا که این صحنه ها بر اساس واقعیت شکل می گیرند و از سوی بازیگران پرداخت می شوند، برای کارگردان ضروری است که به احساساتی که ممکن است در طول پرداخت، تمرین و اجرا برانگیخته شوند، حساس باشد. 

تکنیک سوسیودراما بر گفت و گو با مخاطبان تاکید دارد. این تکنیک، برای تفکر انتقادی، شناسایی مشکل و بحث تمرکزیافته بر راه حل، زمینه مستعدی به وجود می آورد. این ارتباط متقابل با مخاطبان برای موفقیت این روش، حیاتی است و وظیفه تسهیلگر است که مطمئن شود این جریان عادلانه گفت و گو، به روشی ایمن و خنثی (بی طرفانه) انجام می شود. 

گروه متفکر/مخاطب

[:sotitr1:]در محافل تئاتر مرسوم، مخاطب معمولا منفعل است. در تئاتر آموزشی، خصوصا در تکنیک سوسیودراما، گفت و گو میان مخاطب و شخصیت ها کلیدی و حتمی است. هدف: آموزش دادن، بالا بردن آگاهی، ایجاد تغییر یا علاج غیرمستقیم موقعیتی دردآور است. مخاطبان برای واکنش نشان دادن به شخصیت ها، که چطور آن ها می توانند تغییر کنند یا می پرسند چرا آن ها به چنین روش ویژه ای رفتار می کنند، نقش اساسی دارند. مخاطب به عنوان گروه متفکر، مشکلات را شناسایی کرده و راه حل هایی را برای تغییر، پیشنهاد می دهد. از طریق پیشنهادات و تفکرات گروه متفکر، این جریان بی نظیر گفت و گو، زمینه مستعدی برای افزایش آگاهی و آموزش ایجاد می کند. 

 

تسهیلگر/کارگردان

تسهیلگر می تواند کارگردان آن گروه تئاتری باشد یا اعضاء گروه می توانند به صورت چرخشی به نوبت نقش تسهیلگر را بر عهده گیرند. 

مسئولیت های تسهیلگر

- تسهیلگر درس نمی دهد، بلکه در جایی که یادگیری و تغییر، هدف است بیشتر سیر گفت و گو میان شخصیت ها و مخاطبان را هدایت می کند. 

- فریزکردن( Freeze) صحنه به طور مرتب به منظور ایجاد بحث میان مخاطبان و شخصیت ها از مسئولیت تسهیلگر است. هدف متوقف کردن زمان نمایش است تا به مخاطب اجازه فکر کردن به صحنه را بدهد، رفتار درست و همین طور مشکلاتی که ارائه شده، را مشخص کند و راه حل هایی را برای تغییر پیشنهاد دهد. این هدف از طریق ارتباط متقابل با شخصیت ها، که همیشه در نقش باقی می مانند، محقق می شود. تسهیلگر سوالات ویژه را مطرح می کند:

سوالاتی برای شخصیت ها

چه احساسی داری؟

چرا اینگونه رفتار می کنی؟ چرا در این موقعیت هستی؟

فکر می کنی چه چیزی موقعیت تو را تغییر خواهد داد؟

دوست داری الان چه اتفاقی بیفتد؟

سوالاتی برای مخاطب/ گروه متفکر

موضوعاتی که اینجا ارائه می شوند، چه هستند؟

می توانید اینجا مشکلی را شناسایی کنید؟

اگر شما جای این شخصیت ها بودید چه کار متفاوتی انجام می دادید؟

به عنوان راه حل، چه می توانید پیشنهاد دهید؟

چه به آن شخصیت می گویید؟ حالا آن را بگویید. 

چرا شما به بازی نمی آیید و به صحنه نمی پیوندید؟

می توانید به صحنه بپیوندید و احساسات واقعی شخصیت ها را به ما بگویید؟

- مسئولیت دیگر تسهیلگر مطلع و آماده کردن بازیگران از قبل درباره صحنه و نقش هایشان، گذشته شخصیت، انگیزه و رفتارهای قابل انتظار در صحنه است. 

- در پایان سوسیودراما، نقش ضروری تسهیلگر، پرسش کردن از بازیگران در مقابل مخاطبان است؛ درباره احساسات واقعی شان راجع به نقش هایی که بازی کرده اند. بازیگران نمی توانند هر وقت و هر کجا که خواستند، به قالب نقش بروند و از آن خارج شوند. بازیگری که از قالب نقش خود بیرون می آید، نمی تواند به آن برگردد. این روش (گفت و گو با بازیگران که در پایان اجرا از قالب نقش خود بیرون آمده اند و از تجربه حسی و ادراکی خود از نقش می گویند) به مخاطبان بینش بی نظیری را درباره شخصیت ها و مشکل به نمایش درآوردن این نقش به خصوص می دهد. 

اهداف آموزشی، رفتاری و روانشناسانه

اگرچه سوسیودراما در رسیدن به اهداف آموزشی و تغییر رفتاری برای مخاطبان موثر است، جریان رو به رشد سوسیودراما تکنیک قدرتمند و موثری برای بازیگرانی است که در این پروژه درگیر می شوند. از آنجا که شخصیت ها واقعی و در موقعیت هایی بر اساس واقعیت بازی می کنند، با صحنه و موضوع درگیر می شوند و جریان یادگیری فردیشان ارتقاء می یابد. این روش می تواند در جمعیت های بی شماری موثر باشد و روی گستره وسیعی از موضوعات تمرکز کند. 

سوسیودراما ابزاری با ارزش برای ارتقاء آگاهی، ایجاد تغییر و حتی آسان کردن معالجه روانشناسانه است. 

آندره بیلی( Andrea Bailey)، عضو سازمان زنان در خطر سازمان حمایتی علیه خشونت خانگی در جنوب فلوریدا، می گوید:"این قالب بسیار باارزش است، خصوصا برای جوانان تا به آن ها کمک شود، تفاوت بین روابط توهین آمیز- آزاردهنده با حس مالکیت را با روابطی براساس عشق و احترام شناسایی کنند". 

وقتی به شما فرصتی داده می شود، موقعیتی را ببینید که مقابل شما بازی می شود و به شما لحظه بی نظیری داده می شود که در جایگاه شخصیت قرار گیرید؛ به شرکت کنندگان اجازه داده می شود، با شناسایی رفتاری به عنوان رفتار ناشایست و ربط دادن به روابط و رفتار خودشان آنچه در شخصیت ها آزاردهنده و توهین آمیز است، تشخیص دهند. 

اجرای سوسیودرامای"عشق خشن" چنان قدرتمند بود که بازیگر دانشجو روی صحنه از همسرش، که در میان مخاطبان نشسته بود، برای رفتار توهین آمیز و آزاردهنده اش در گذشته عذرخواهی کرد. گروه بازیگران اعتقاد دارند که آموزش از طریق سوسیودراما بسیار موثر است. "به نمایش درآوردن شخصیتی که آزاردهنده است و بعد شرکت دادن آن در گفت و گو با مخاطب، مخاطبان را تشویق می کند تا موضوعات واقعی را در آزمایشگاهی مثل صحنه نمایش در معرض تجزیه و تحلیل قرار دهند". 

دو مثال

موقعیت: والدینی باید از بیماری وخیم فرزندشان که منتج به مرگ او خواهد شد، مطلع شوند. شرکت کنندگان همگی دانشجویان پزشکی هستند که تحت آموزش قرار گرفته و اکنون مورد ارزیابی اند. دو بازیگر که نقش مادر و پدر را بازی می کنند، از سوی تسهیلگر/کارگردان درباره نقش خاصشان و گذشته شخصیت مطلع و آماده شده اند. آن ها درباره رفتارها و واکنش های ویژه شان آگاه شده اند. آن ها می دانند که به آن ها درباره تشخیص و آینده بیماری فرزندشان به آن ها گفته خواهد شد. آن دانشجوی پزشکی که برای تمرین جریان اطلاع رسانی داوطلب شده است، در نقش پزشک مشتاقانه شروع به بازی می کند. دانشجو در مورد توانایی و مهارت در مطلع کردن والدین، مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت. این تکنیک به دانشجویان پزشکی اجازه می دهد، مهارت های یاد گرفته شده را در محیطی امن تمرین کنند و از سوی دانشجویان پزشکی و مدرسان ارزیابی شوند. تسهیلگر می تواند صحنه را در مراحل حساس و مهم فریز کند و برای پیشنهادها و نقد به گروه متفکر/مخاطبان رجوع کند. تسهیلگر می تواند یکی از اعضاء گروه متفکر را به صحنه فراخواند تا نقش دکتر را از طریق نشان دادن"آنچه او متفاوت انجام خواهد داد"، امتحان و بازی کند. همین روش برای تدریس علوم رفتاری افسران تحت تعلیم پلیس برای کشف بی عدالتی ها و تبعیض ها و نیز مددکاران اجتماعی استفاده می شود تا بتوانند مهارت هایشان را با شخصیت ها، که مشابه مراجعه کنندگان واقعی اند، در محیطی امن پیرامون شمار بسیار زیادی موضوع تمرین کنند. 

موقعیت: مدرسه. گروهی از مددکاران اجتماعی مدرسه ممکن است صحنه ای را بازی کنند که در آن خانواده ای رفتار کودکش را در مدرسه تکذیب می کند. آن ها با استفاده از سوسیودراما برای حل این مشکل با هم کار خواهند کرد. 

منبع:

www.psychodrama.org.uk

http://en.sociodrama2013.org/

http://radicalpedagogy.icaap.org/content/issue8_2/telesco.html