ایران تئاتر در سالروز شهادت شهید چمران و بزرگداشت بسیج اساتید بررسی کرد
ظرفیتهای نمایشی در پرترهنگاری شخصیتهای انقلاب و دفاع مقدس
ایران تئاتر: ظرفیتهای دراماتیک در پرترهنگاری شخصیتهای انقلاب و دفاع مقدس تا چه اندازه مورد استفاده قرار گرفته و چه منابعی برای دستمایه قرار دادن زندگی و منش این شخصیتها در دسترس ما است.
شخصیتهای تاریخ انقلاب اسلامی تا چه اندازه در آثار تئاتری این دههها مورد توجه قرار گرفته و در آثار تولید شده در این عرصه از چه جنبههایی به این شخصیتها پرداخته شده است؟ نمونههایی از تولیدات نمایشی با چنین مضامینی را میتوان در میان نمایشهای روی صحنه رفته در این سالها را پیش کشید که بعضاً توسط کارگردانان شاخص و صاحب نام تئاتر این سالها تولید شدهاند و به موفقیتهایی نیز در جذب تماشاگر دست یافتهاند. اما ظرفیتهای دراماتیک در این عرصه تا چه اندازه مورد استفاده قرار گرفته است و از سوی دیگر منابعی که برای دستمایه قرار دادن زندگی و منش این شخصیتها در دسترس است چقدر میتواند به وسعت تولیدات در این عرصه بینجامد؟ با نزدیک شدن به سالروز شهادت دکتر مصطفی چمران و سالروز بزرگداشت بسیج اساتید (31 خرداد ماه) بهانه ای کافی فراهم است تا با مروری بر این تولیدات بار دیگر بر ظرفیتهای بالقوه موجود در این عرصه تاکید کنیم.
پرترهنگاری از اسطورههای انقلاب اسلامی
واضح است که در همزمانی با سالروز شهادت دکتر مصطفی چمران به عنوان یکی از اسطورههای شاخص انقلاب و دفاع مقدس پیش از همه باید به تولیداتی پرداخت که با محوریت این شخصیت شکل گرفته است. ایوب آقاخانی نمایشنامه نویس، کارگردان و بازیگر تئاتر که نمایشنامههای چندگانه ای را در ارتباط با شخصیتهای تاریخ انقلاب اسلامی به نگارش درآورده، در یکی از این نمایشنامهها با عنوان «تکههای سنگین سرب» که شخصیت شهید چمران را محور این اثر قرار داده است.
آقاخانی خود در خصوص این اثر میگوید: تولید نمایشنامه «تکههای سنگین سرب» به اواسط سال 92 بازمیگردد. نگارش طرح، تحقیق و پژوهش درباره این سوژه و برخی صحنههای اولیه نمایشنامه از همان زمان شکل گرفت اما به خاطر سختیهایی که نگارش این متن به نویسنده تحمیل میکند و به دلیل گسستگی داستان و حساسیتی شخصی که میخواستم دربارهاش بنویسم و البته دیده شدن فیلمی که تنها یک برش منفعل و خنثی از سایه کاراکتر شهید چمران به مخاطب نشان میداد، کار برایم سخت و پیچیده شد چون من باید تلاش میکردم رگ حیاتیتری را برای پرداختن به زندگی و فعالیتهای شهید چمران پیدا کنم و اثری ساده تر و صادق تر به نگارش درآورم. وقتی برای نگارش این نمایشنامه شروع به مطالعه کتابهای شهید چمران کردم، انگار فضا تمامی نداشت؛ به طوری که یک سال و نیم گذشت تا من بتوانم این نمایشنامه را به اتمام برسانم و در زمستان 93 بود که سرانجام متن نهایی آماده شد. مهمترین کاری که نگارش این اثر را برای من سخت کرد این بود که من به عنوان یک نمایشنامهنویس کجای این داستان را طوری بنویسیم که برای مخاطب جذاب باشد. به اعتقاد من وجوه انسانی و شخصی زندگی شهید مصطفی چمران که پر از تناقضهای عجیب و غریب است و او این تناقضات را در زندگیاش مستتر میکرد، از موارد دیگری بود که من به آن توجه ویژهای داشتم. چمران نه به عنوان یک شهید؛ بلکه به عنوان یک مهره دراماتیک واجد اهمیت است. چمران گرچه شهید گرانقدری است؛ ولی به واسطه داشتن شخصیت پیچیده وجوه دراماتیک دارد.
آقاخانی موفق شد نمایشنامۀ «تکههای سنگین سرب» را در مهر ماه 94 روی صحنه ببرد و اجراهای این نمایش به نوبۀ خود بازخوردهای قابل توجهی را به دنبال داشت.
اما همانطور که اشاره شد، ایوب آقاخانی با در نظرگرفتن ظرفیتهای دراماتیک حول شخصیتهای تاریخ انقلاب و دفاع مقدس به تولید چندگانههایی در این ارتباط میاندیشد. نمایشنامههای «کابوس شب نیمه آذر» با محوریت شهید احمد کشوری دیگر اثر این هنرمند است که در این مجموعه تولیدات او قرار میگیرد. همچنین آقاخانی در ادامه این زنجیره، نمایشنامه «هفت عصر هفتم پاییز» را بر اساس زندگی شهید محمد جهانآرا فرمانده نامدار مقاومت خرمشهر نگاشته است که در شهریور ماه سال 96 نیز موفق شد این نمایشنامه را در تئاتر شهر تهران روی صحنه ببرد.
آقاخانی در این ارتباط میگوید: معمولاً تقارن تقدیری عجیب و غریبی هنگام نگارش متون مختلف برایم رخ میدهد که جالب توجه است. این بار نیز این اتفاق افتاد و تقریباً نگارش دو نمایشنامه درباره شهید کشوری و شهید چمران با وجود مستقل بودن شخصیت هر کدام همزمان با هم صورت گرفت. البته میدانیم که این دو شهید در یک دوره و با همکاری هم کوششهایی را به سرانجام رساندند. در این دو نمایشنامه عملاً دو حلقه از یک فضای دغدغه مند و متصل درباره جنگ ایران و عراق را به تصویر کشیدهام و البته این انگیزه را دارم که این نوشتهها را به سه گانه تبدیل کنم. البته باید روی شخصی که انتخاب میشود تحقیقات بسیاری انجام شود که در حد شهید چمران و شهید کشوری باشد. متاسفانه ما وظیفه خودمان را در یادکردن از این افراد از یاد بردهایم و یادمان رفته در روایتهای بیوگرافیکال باید عناصر تئاتری و دراماتیک مخاطب را به خود جذب کنند.
سردار؛ روایتی از زندگی با یک فرمانده
نمایش سردار ساخته نادر برهانی مرند از آثار پرمخاطب یازدهمین جشنواره رضوی بود که مهر و آبان 95 در سالن اصلی تئاتر شهر به روی صحنه رفت. این نمایش که به دنبال ارائه یک تصویر درست، واقعی و ملموس از فرماندهان جنگ بود، از زوایه ای شاعرانه و نو به زندگی آنها پرداخت و روایتی از سالهای نه چندان دور جنگ است که تا امروز امتداد دارند. داستان سربازان پاکباختهای که گمنام، به خاک وطن پیوستهاند و نبودشان دینی بر ذهن و گرده تاریخ معاصر این سرزمین شده است. این نمایش اگرچه مشخصاً شخصیت تاریخی خاصی را مورد اشاره قرار نداده بود اما سردار فضلی که به تماشای این اثر نشسته بود درباره این اثر گفته بود: نمایش سردار برای من یادآور رشادتها و دلاوریهای شهیدان والا مقامی چون شهید همت و شهید باقری بود.
منابع مکتوب در عرصه شناخت چهرههای انقلاب و دفاع مقدس
با وجود تجربههایی در زمینه پرداختن به چهرههای انقلاب و دفاع مقدس به نظر میرسد هنوز منابع بسیاری در این عرصه در دسترس بودهاند که تا کنون در عرصه تولیدات نمایشی چندان که باید مورد بهره برداری قرار نگرفتهاند. منابعی که به نظر میرسد قادر خواهند بود تا در صورت مراجعه به آنها علاوه بر تأمین دستمایههای اولیه نمایشها، ابعاد و زوایایی متنوع را در این عرصه پیش روی تولیدکنندگان تئاتر قرار دهند. در بخش دوم این گزارش مروری بر گزیدۀ این منابع به عنوان پیشنهادهایی برای تولیدات نمایشی در این عرصه خواهیم داشت.
منابع مکتوب حول شخصیت شهید مصطفی چمران شاید یکی از غنیترین مجموعههای در دسترس باشد. دست کم بیش از 10 اثر مکتوب درباره این شخصیت در دسترس است که میتوانند تولیدات تئاتری را در رسیدن به وجوه تازه ای از او یاری دهند. گزیده ای از این منابع در ادامه معرفی میشود. در حوزه تالیفات و عرصه نشر کتابهای متعددی در خصوص شهید چمران وجود دارد. این کتب را میتوان در دو حوزه یعنی آثاری که به قلم خود شهید نوشته شده است و آثاری که دیگر نویسندگان در خصوص وی نوشتهاند، طبقه بندی کرد.
"خدا بود و دیگر هیچ نبود" یکی از این کتابها است که مجموعه ای از یادداشتهای تاریخدار دکتر چمران مربوط به سه مرحله از زندگی وی ـ دوران تحصیل در آمریکا و دوران مبارزه در لبنان و ایران ـ به همت برادر وی مهدی چمران گردآوری و به ترتیب زمانی تنظیم و چاپ شده است. "علی زیباترین سروده هستی"باز هم به همت برادر این شهید تدوین شده و شامل دست نوشتهها و سه سخنرانی از شهید دکتر مصطفی چمران درباره امام علی (ع) است. کتاب دیگر با عنوان "کردستان"حاوی یادداشتها و سخنرانیهای دکتر چمران درباره کردستان است که از سه گونه دستنوشته و سخنرانی تشکیل یافته است. بخش عمده و مهم کتاب نوشتههای اصلی شهید چمران درباره حوادث شهر پاوه است که خود به رشته تحریر درآورده اما ناتمام مانده است. کتاب"بینش و نیایش"در بردارنده یک مقاله و متن یک سخنرانی و گزیده ای از راز و نیازهای عاشقانه دکتر مصطفی چمران است. از جمله نیایشهای همیشه خواندنی و پر سوز این سردار رشید آخرین یادداشت مناجاتی اوست که لحظاتی قبل از شهادت در ماشین نوشته است. در کتاب "یادگاران1- شهید مصطفی چمران" وقایعی از زندگی پرماجرای شهید چمران در قالب خاطراتی کوتاه و خواندنی فراهم آمده است و کتاب "نیمه پنهان ماه1؛ چمران به روایت همسر شهید"داستانی واقعی از روزهای پرفراز و نشیب زندگی شهید مصطفی چمران به روایت همسر ایشان، خانم غاده جابر راروایت میکند. کتاب "پرستوی دهلاویه" به تألیف مجید نجفپور اثری است در حوزه تاریخ شفاهی که در هفت فصل نوشته شده و سعی دارد با استفاده از اسناد و نامهها و دستنوشته های به جامانده از دکتر چمران به زندگی پرماجرای او بپردازد. کتاب "مرد رویاها" به بیان دورهای از زندگی شهید چمران پرداخته که کمتر از آن صحبت شده و کمتر دیده شده است. کتاب زمزم عشق "شرح مفاهیم عرفانی در نیایشهای شهید چمران" هم شرح دعاهای ملکوتی و عرفانی شهید چمران است. کتاب "یاران امام، به روایت اسناد ساواک؛ شهید سرافراز مصطفی چمران"نیز در بخش اول با عنوان زندگینامه، به بررسی دورههای مختلف زندگی شهید چمران پرداخته و در بخش دوم با نام اسناد؛ اسناد موجود در ساواک با محوریت شهید چمران بازخوانی شده است.
همچنین منابع مکتوب بسیاری را میتوان نام برد که هر یک میتوانند در شناخت شخصیتها و چهرههای انقلاب و دفاع مقدس مورد بهره بردای در تولیدات نمایشی قرار بگیرند. در ادامه گزیده ای از این منابع را مرور میکنیم.
«در کمین گل سرخ» "روایتی از زندگی شهید علی صیاد شیرازی نوشته محسن مؤمنی است که نویسنده در لابه لای متن کتاب هرکجا که مناسب دیده،وقایع را از زبان شخصیت کتاب نقل کرده است. «پرواز تا بی نهایت» "که از سوی دفتر عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران منتشر شده داستان زندگی سرلشگر شهید عباس بابایی را روایت میکند.
کتاب «چزابه» خاطرات فتح الله جعفری یکی از فرماندهان جبهه جنوب است که به حوادث جبهههای جنگ در کردستان و چزابه پرداخته است.
کتاب «همسفر خورشید» "به کوشش علی تاجدینی یادنامه سالگرد شهادت شهید آوینی و مجموعۀ کامل و جامعی پیرامون شخصیت شهید سید مرتضی آوینی است.
«فرار از موصل» " تدوین حسین نیری روایت محمدرضا عبدی آزاده ایرانی است که توانسته بود سالهای ابتدای جنگ پس از اسارت از اردوگاه موصل فرار کرده و خودش را به ایران برساند.
کتاب «نبرد در الوک» " خاطرات داستانی جعفر جهروتی زاده است که محمود جوان بخت آن را تهیه و تدوین نموده است.جعفر جهروتی زاده سالها فرمانده یکی از یگانهای پارتیزانی بود که چندین عملیات مهم و خطرناک را در پشت جبهه عراقیها فرماندهی کرد.
«خاکهای نرم کوشک» " نوشتۀ سعید عاکف حاوی خاطرات خانواده و همرزمان شهید عبدالحسین برونسی فرمانده تیپ 18 جوادالائمه (س) است.
«تمنای شهادت» " با گردآوری مراد احمدی به زوایایی از خصوصیات سردار لشکر شهید احمد کاظمی فرمانده نیروی زمینی سپاه از زبان همرزمان میپردازد.
«مجموعه کتابهای نیمه پنهان ماه» خاطرات سرداران شهید به روایت همسر آنان است که تا کنون خاطرات مصطفی چمران،محمدابراهیم همت،حمیدباکری،اسماعیل دقایقی و عباس بابایی از این مجموعه منتشر شده است.
«مجموعه کتابهای آسمان» به خاطرات سرداران شهید خلبان به روایت همسران آنان اختصاص دارد که تا کنون خاطرات شهیدان بابایی،دوران،فکوری،یاسینی و...از این مجموعه منتشر شده است.
همچنین «قصه فرماندهان» مجموعه ای است که توسط دفتر ادبیات و هنر دفاع مقدس تهیه شده و به فرماندهان دفاع مقدس از جمله شهیدان باکری، همت،بروجردی،خرازی، زین الدین و متوسلیان میپردازد.