ایران تئاتربه بهانه برگزاری جشنواره آیینی سنتی بررسی کرد
سمت و سوی پژوهش‌ها و مطالعات حوزه نمایش ایرانی
ایران تئاتر به بهانه برگزاری نوزدهمین جشنواره آیینی و سنتی که متمرکز بر نمایش‌های ایرانی است، با هدف کندوکاوی در کم و کیف فعالیت‌های پژوهشی در ارتباط با نمایش ایرانی این پرسش‌ها را با تعدادی از پژوهشگران و فعالان این عرصه به اشتراک گذاشته است.
پژوهش‌ها و مطالعات تخصصی درعرصه نمایش‌های ایرانی امروز در چه سطحی است و آیا تا به امروز به اندازه کافی در این زمینه فعالیت‌های پژوهشی صورت گرفته است؟ آیا زوایا و جزئیات این گونه‌های نمایشی غنی و متنوع چنان که باید مورد توجه قرار گرفته یا مغفول مانده است؟ اساساً فعالیت‌های پژوهشی تا چه اندازه می‌تواند ما را با مختصات و جزئیات تازه تری از فرهنگ و هنر ایرانی آشنا کند و اطلاعات و داده‌های تازه ای را در این زمینه در اختیارمان قرار دهد؟ از سوی دیگراین پژوهش‌ها چگونه می‌تواند تاثیرگذاری مطلوبی در تئاتر امروز ایران داشته باشد؟ ایران تئاتر همزمان با برگزاری نوزدهمین جشنواره آیینی و سنتی و به بهانه این رویداد متمرکز بر نمایش‌های ایرانی، با هدف کندوکاوی در کم و کیف فعالیت‌های پژوهشی در ارتباط با نمایش ایرانی این پرسش‌ها را با تعدادی از پژوهشگران و فعالان این عرصه به اشتراک گذاشته است.
محدودیت در امکان ارائه فعالیت‌های پژوهشی
لاله تقیان پژوهشگر مطرح تئاتر در گفت وگو با ایران تئاتر در ارتباط با وضعیت پژوهش و تحقیق در حوزه نمایش‌های آیینی و سنتی اظهار کرد: شاید بتوان پژوهش‌های انجام شده در عرصه نمایش‌های آیینی را به دو دسته اصلی تقسیم کرد. در گروه اول با پژوهش‌هایی روبه رو هستیم که به آداب و رسوم آیینی مناطق مختلف ایران می‌پردازند و تا اندازه ای از جنبه‌های مردم نگارانه برخوردار هستند؛ و در گروه دیگر اشکال و گونه‌های نمایشی مرسوم در کشور ما مورد بررسی قرار می‌گیرند که البته این گونه‌های نمایشی را اغلب از پیش می‌شناسیم و با آن‌ها آشنایی داریم. پژوهش‌های دسته اول یعنی بررسی‌هایی که جنبه‌های مردم نگارانه را دنبال می‌کنند، به ویژه حائز نکات و داده‌های ارزشمندی می‌تواند باشد؛ چرا که شاید تا به امروز به اندازه کافی در این زمینه فعالیت‌های پژوهشی زیادی صورت نگرفته است. واقعیت این است که گوشه‌ها و زوایای بسیاری در این زمینه هست که هنوز چنان که باید به آن‌ها پرداخته نشده یا مغفول مانده است. حسن فعالیت‌های پژوهشی در این است که ما را با مختصات و جزئیات تازه تری از فرهنگ و هنر ایرانی آشنا می‌کند و اطلاعات بسیار مفیدی را در این زمینه در اختیارمان قرار می‌دهد. امیدوارم این پژوهش‌ها بتواند تاثیرگذاری مطلوبی در تئاتر امروز ایران داشته باشد.
او در بخشی دیگر از سخنانش در خصوص زمینه‌های ارائه آثار پژوهشی در این حوزه گفت: متاسفانه بر خلاف روند گسترش فعالیت‌های پژوهشی در این عرصه، امکانات ارائه این پژوهش‌ها محدودتر شده است. پیش از این و در زمانی که در مرکز هنرهای نمایشی فعالیت می‌کردیم فصلنامه تئاتر را داشتیم که تا اندازه ای آثار پژوهشی این عرصه را پوشش می‌داد و جدای از این هر ساله دفترهای تعزیه را منتشر می‌کردیم که در حال حاضر این امکان‌ها هم از دست رفته است. امیدوارم این امکان وجود داشته باشد که در بخش پژوهشی جشنواره آیینی و سنتی بخشی از این آثار به چاپ برسد؛ اما اگر همچنان که پیش از این دفتر پژوهش‌های تئاتر در مرکز هنرهای نمایشی اختصاصاً در زمینه نمایش ایرانی فعالیت می‌کرد، بخش جداگانه ای خاص پژوهش‌های عرصه تئاتر راه اندازی کنیم، خواهیم دید که علاقه‌مندان به فعالیت‌های پژوهشی چندین برابر خواهند شد و از سوی دیگر اطلاعات بهتر و دقیق تری هم در این عرصه در اختیارمان قرار خواهد گرفت. در وضعیت حاضر دست کم اگر کانون نمایش‌های آیینی و سنتی که نزدیک به اداره کل هنرهای نمایشی است به بودجه بیشتر و بخش ویژه انتشارات مجهز شود، می‌تواند سالانه دست کم سه یا چهار مجموعه بسیار خوب از مقالات و پژوهش‌های این عرصه را به انتشار برساند.
بی اعتنایی به پژوهش توسط محققان و متولیان امر هنر
محمدحسین ناصربخت پژوهشگر و مدرس تئاتر نیز در ارتباط با وضعیت فعالیت‌های پژوهشی در عرصه نمایش ایرانی گفت: در تمام مقاطع آموزشی اعم از آموزش و پرورش و در ادامه آموزش عالی کوچک‌ترین توجهی در سرفصل‌ها و برنامه ریزی‌های درسی به مقوله پژوهش و کار پژوهشی نشده است؛ با این نگره مسلم است آسیبی به عنوان فقر پژوهش در رفتارهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و دیگر ساحت‌های شکل‌گیری جامعه ای به نام ایران را شاهد باشیم. برای اثبات این مدعا تنها کافی است به یکی از گونه‌های متعدد و متکثر نمایش‌های ایرانی؛ مانند تعزیه اشاره کنیم. آیینی به نام کشورمان که اغلب منابع پژوهشی آن توسط غربی‌ها نوشته شده است.امروز بسیاری کارهای پژوهشی در حوزه نمایش‌های آیینی از جمله تعزیه به جای اتکا به کارهای پژوهشی محققان داخلی وامدار مطالعات غربی‌هاست. دلیل از بین رفتن و به نسیان سپردن بسیاری رفتارهای آیینی و نمایش‌های وابسته به کنش‌های آیینی و سنتی کشور نیز بی اعتنایی به پژوهش توسط محققان و متولیان امر هنر بوده است.سال‌هاست هنرمندان نمایش‌های آیینی و سنتی بر ثبت و مکتوب کردن میراث‌های باقی مانده آیینی و نمایشی کشور صحبت می‌کنند؛ اما چه از سوی متولیان امر هنر و چه توسط بدنه دانشگاهی کوچک‌ترین توجهی به ثبت میراث ماندگار، ارزشمند و هویت بخش فرهنگ ملی شاهد نیستیم.باید امیدوار بود آنچنان که طی چند سال اخیر همتی در زمینه توجه به پژوهش و شکل گیری ثبت میراث آیینی و نمایشی میان مسئولان، هنرمندان و بدنه دانشگاهی شکل گرفته است این حرکت با سرعت بیشتر در آینده ادامه یابد تا کارنامه نسل امروز برای سپردن تام و تمام داشته‌های فرهنگی و میراث تمدن‌ساز کشور به آیندگان کارنامه‌ی توأم با موفقیت و خالی از دریغ و افسوس کارهایی باشد که می‌شد انجام داد و صورت نگرفت.
پژوهشگران جوان توجهی جدی به نمایش ایرانی دارند
مهدی لطفی پژوهشگر و فعال عرصه نمایش ایرانی در خصوص وضعیت حوزه پژوهش در عرصه نمایش‌های ایرانی گفت: دست کم در چهار دهه گذشته نمایش ایرانی دغدغه خیلی از هنرمندان و پژوهشگران کشور ما بوده که در ابتدای این صف آقای فتحعلی بیگی ایستاده و این فعالیت‌ها را هدایت کرده که ثمره آن را امروز می‌بینیم. در دهه 60 نمایش‌های ایرانی بسیار مظلوم بودند و به آن‌ها تنها به عنوان هنرهای موزه ای نگاه می‌شد. اما تلاش‌های دغدغه مندان این حوزه باعث شده تا امروز در آکادمی‌ها نگاهی جدی به این عرصه شکل بگیرد. سمینار جشنواره آیینی و سنتی یکی از معتبرترین سمینارهای هنری و پژوهشی کشور است که پژوهشگرانی از سراسر جهان در آن مشارکت دارند. دهه‌ها پیش شاید تنها سند و منبع معتبری که می‌شد در زمینه نمایش ایرانی به آن رجوع کرد کتاب «نمایش در ایران» بهرام بیضایی بود؛ اما خوشبختانه امروز فارغ التحصیلان و پژوهشگران جوان توجهی جدی به این مقوله دارند و به گمان من در آینده منابع خوب و قابل اتکایی در اختیار نسل‌های بعدی علاقه مندان به نمایش‌های ایرانی خواهد بود.
این پژوهشگر همچنین در خصوص نقش و جایگاه جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی در تبیین انواع و کارکردهای نمایش‌های ایرانی بیان کرد: به طور معمول هدف جشنواره‌ها انتقال تجربیات و ارائه راهکارها است تا چراغ راهی را پیش روی فعالان زمینه‌های مختلف هنری باشد. چقدر خوب می‌شود اگر خانه ای برای نقالی داشته باشیم و آن قهوه خانه‌های ما باشد. شاهد هستیم که کافی شاپ به عنوان یک مدل غربی تا این اندازه در کشور ما گسترش پیدا کرده؛ اما چرا قهوه خانه‌هایمان را با مدل فرهنگی گذشته‌اش توسعه ندهیم. در واقع جشنواره آیینی و سنتی به این ترتیب دارد راهکارهایی از این دست را به فعالان عرصه نمایش ایرانی ارائه می‌کند.
زمینه‌های متعدد برای تحقیق و پژوهش نمایش ایرانی
سید محسن هاشمی پژوهشگر حوزه موسیقی و نمایش تعزیه در ارتباط با پژوهش‌ها و مطالعات عرصه تعزیه و شبیه خوانی گفت: متاسفانه در عرصه تعزیه و شبیه خوانی در این سال‌ها پژوهش‌های پرشماری صورت نگرفته است. بسیاری از مطالعاتی هم که در قالب پایان نامه‌ها در ارتباط با تعزیه انجام شده، فاقد ارزش‌های هنری است. حتی برخی از افراد سرشناس که به این زمینه ورود کرده و مطالعاتی را صورت داده‌اند، راه به جایی نبرده‌اند و نتوانسته‌اند به نتایج ارزشمندی دست پیدا کنند. مسئله این است که صرف علاقه مندی به موضوع پژوهش برای حصول نتایج ارشمند کافی نیست و لازم است پژوهشگران و محققان در این عرصه ابعاد و زوایای پیدا و پنهان هنر تعزیه را با دقت نظر و جدیت بیشتری مورد ملاحظه قرار دهند. از آنجا که حوزه تحصیل من موسیقی است معتقدم با آسیب‌هایی جدی در عرصه موسیقی تعزیه روبه رو هستیم و ضرورت دارد این آسیب‌ها مورد توجه و رسیدگی قرار بگیرد. همچنین به عنوان پژوهشگر این حوزه باید تاکید کنم زمینه‌های متعددی برای تحقیق و پژوهش در این ارتباط وجود دارد که لازم است به طور گسترده به آن‌ها پرداخته شود. این در حالی است که منابع دارای اصالت همچنان در دسترس علاقه مندان است و حافظۀ تاریخی اجرای تعزیه همچنان در جامعه حاضر است. درست است که بسیاری از اساتید این عرصه را از دست داده‌ایم اما خوشبختانه تعدادی از آنان هرچند انگشت شمار در دسترس هستند و می‌توان به آن‌ها رجوع کرد. معضل دیگری که در این زمینه باید به آن اشاره کرد نبود جریانی برای نقادی و بررسی آثار حوزه تعزیه و شبیه خوانی است. اگر چنین جریانی وجود می‌داشت و گروه‌ها با این روند روبه رو بودند که آثارشان در جایی نمره می‌گیرد و ارزیابی می‌شود، مطمئناً نتایج بهتری را شاهد بودیم.
کمبود منابع آموزشی در ارتباط با ویژگی‌های نمایش ایرانی
شهناز روستایی کارگردان، نویسنده و پژوهشگر عرصۀ تئاتر اخیراً کتابی را با عنوان «مبانی و اصول نمایشنامه نویسی روایی» به چاپ رسانده در خصوص میزان مطالعات پژوهشی در ارتباط با ویژگی‌های روایی در نمایش ایرانی گفت: علیرغم اهمیت نمایش روایی و گونه‌های مختلف آن متأسفانه نمایشنامه نویسان نسبت به آن کم توجه یا بی توجه بوده‌اند، حداقل تا آن جا که من اطلاع دارم کتاب آموزشی جهت آموزش این شیوه از نمایش نامه نویسی وجود ندارد و در هیچ یک از دانشگاه‌های تئاتر نسبت به آموزش آن تاکنون اقدام موثری صورت نگرفته است. اگرچه کتب و مقالات متعددی در خصوص روایت شناسی و کاربردهای عناصر روایت نوشته شده است ، اما اغلب به ساختار روایت در داستان، رمان و فیلم پرداخته‌اند و در قلمرو نمایش هیچ منبعی جهت آشنایی با عناصر روایت برای نگارش نمایشنامه روایی وجود ندارد.
او همچنین در ارتباط با ضرورت مطالعه منابع ادبی و تاریخی کهن ایران بیان کرد:متون کهن همچون گنجی گرانبهاست که همواره می‌تواند الهام بخش نویسندگان گونه‌های مختلف ادبی شامل نمایشنامه، داستان، رمان و فیلمنامه باشد .در این میان شاهنامه و هزارو یک شب که قابلیت‌های نمایشی داستان‌های پر حادثه یشان ، این دو اثر بی نظیر را منبع مناسبی جهت تبدیل این داستان‌ها به نمایش نامه کرده است می‌تواند دست مایه مناسبی برای نگارش نمایش نامه روایی باشد.
