رویت هلال پنهان در زمین سوخته هنگام شطرنج با ماشین قیامت
معرفی ده رمان ماندگار با موضوع دفاع مقدس

در آخرین روز تابستان سال ۱۳۵۹ خورشیدی ارتش رژیم بعثی عراق به دستور صدام حسین به خاک ایران حمله کرد و آغازگر جنگ طولانی و خانمان‌سوزی شد که بسیاری از رکوردهای قرن بیستم میلادی را شکست. این حمله در راستای جامه عمل پوشاندن به آرزوی دیرینه صدام مبنی بر تسخیر ایران، یا حداقل بخش‌های جنوبی و غربی خاک کشور ما، صورت گرفت. گرچه جنگ تحمیلی نخستین تجاوز صدام به خاک ایران محسوب نمی‌شد، اما بدون تردید گسترده‌ترین و پرهزینه‌ترین آنها بود. با این‌حال هشت سال بعد که جنگ به پایان رسید صدام هنوز نتوانسته بود آرزوی بزرگ خود را محقق کند و در نهایت نیز آن را به گور برد.

از همان آغاز جنگ ایران و عراق برخی از نویسندگان ایرانی به این رویداد مهم توجه ویژه نشان دادند و آثار مختلفی را بر مبنای آن خلق کردند. عده‌ای تنها یک بار پرداختن به جنگ و حوادث آن را تجربه کردند و عده‌ای دیگر هم تمام آثار کارنامه ادبی خود را به این موضوع اختصاص دادند. طیف گسترده‌ای از آثار مکتوب که با نام آثار ادبی دفاع مقدس شناخته می‌شوند به ارائه تصاویر مستند یا نیمه مستند از جنگ پرداخته‌اند. در میان این آثار می‌توان نمونه‌هایی را مشاهده کرد که علاوه بر داشتن شکل ظاهری یک رمان در باطن نیز به سمت داستان بودن حرکت کرده‌اند و در این زمینه دست به نوآوری‌ زده‌اند. ایران تئاتر طی سال های گذشته با تاکید براهمیت اقتباس از متون ادبی و تاریخی و منابع فرهنگی همواره به مناسبت های مختلف به انتشار پیشنهادهایی برای اقتباس پرداخته است . نکته ای که همواره از سوی رهبری معظم به عنوان راهبرد فرهنگی مورد تاکید قرار گرفته است . همچنان که ایشان باردیگر ،در آئین تجلیل از پیشکسوتان دفاع مقدس ، ادبیات دفاع مقدس را به سرچشمه‌ای جوشان تشبیه کردند و با تأکید بر تولید متون فاخر ادبی به‌عنوان منابع غنی برای خلق آثار هنری و همچنین لزوم شخصیت‌پردازی از شهیدان و رزمندگان جنگ، گفتند: «موضوع یادواره‌های دفاع مقدس نیز مسئله‌ مهم دیگری است که از ایجاد فاصله‌ نسلی در مقوله‌ی جهاد و مقاومت جلوگیری میکند.»

در مطلب پیش رو بیشتر بر این دسته از آثار متمرکز خواهیم بود و با تاکید بر دایره گسترده این آثار به معرفی ده نمونه از آنها خواهیم پرداخت. 

زمین سوخته نوشته احمد محمود

رمان احمد محمود تنها به دلیل فرم و محتوای آن در این لیست ده‌گانه گنجانده شده و نام بردن از این اثر ادبی فارغ از توجه به طرز تفکر و تعلقات ذهنی و شخصی نویسنده صورت گرفته است. زمین سوخته را می‌توان یکی از نخستین آثار ادبی بلند قلمداد کرد که به موضوع جنگ ایران و عراق پرداخته است. نگارش این رمان از همان نخستین ماه‌های حمله عراق به ایران آغاز شد و عاقبت در سال ۱۳۶۱ خورشیدی در اختیار مخاطبان قرار گرفت. یکی از دلایل عمده خلق این رمان شهادت برادر احمد محمود تنها سه ماه پس از آغاز جنگ تحمیلی بود. با این حال او دلیل اصلی خلق این داستان را مسائل عمده‌تری می‌داند و آن را تنها یک موضوع شخصی بر نمی‌شمارد. از دید محمود بسیاری از مردم ایران در زمان تهاجم عراق به مرزهای جنوبی و غربی کشور یا از این موضوع بی‌اطلاع بودند یا به علت دوری از مرکز حوادث تلخ و هولناکی که در حال وقوع بود توجه چندانی به آن نشان نمی‌دادند. همین موضوع موجب شد تا او داستان زمین سوخته را روی کاغذ بیاورد و مردم سایر نقاط ایران را از بلایی که بر سر مردم جنگ‌زده آمده است باخبر کند.

خلاصه داستان

پس از آغاز جنگ بسیاری از مردم اهواز ناخواسته شهر را ترک می‌کنند و آواره دیار غربت می‌شوند. با این‌حال راوی داستان همراه با دو برادر خود که خالد و شاهد نام دارند به دلیل اشتغال به کار دولتی ناگزیر از ماندن در زادگاهشان هستند. اندکی پس از حملات پی در پی عراق خالد به شهادت می‌رسد و شاهد در اثر شوک ناشی از این اتفاق سلامت روانی خود را از دست می‌دهد. او اهواز را ترک می‌کند و برای درمان راهی تهران می‌شود. پس از آن راوی داستان در زادگاه خود تنها می‌ماند و با حوادثی که گریبان‌گیر او و دوستان و آشنایانش شده‌ است دست و پنجه نرم می‌کند. حوادث تلخی مانند کشتار مردم بی‌دفاع توسط بمباران هوایی و حملات متعدد زمینی که ارتش عراق برای مردم ایران به ارمغان آورده است.     

موفقیت‌های کتاب

زمین سوخته نخستین بار توسط نشر نو راهی بازار کتاب شد. چاپ نخست این اثر در نخستین ماه بهار سال ۱۳۶۱ خورشیدی در اختیار مخاطبان قرار گرفت و تیراژ آن ده هزار نسخه بود. جالب آن است که تمام نسخه‌های موجود از این کتاب تنها در عرض یک روز به فروش رسید. این امر موجب شد تا چاپ دوم زمین سوخته دو ماه بعد در میانه‌های خرداد با تیراژ بیست و دو هزار نسخه راهی بازار شود. پس از چاپ سوم این اثر پرمخاطب که با تیراژ هفت هزار نسخه در اختیار خوانندگان قرار گرفت تا حدود نوزده سال دیگر خبری از زمین سوخته نبود. پس از این وقفه طولانی رمان احمد محمود دوباره تجدید چاپ شد و در نوبت چهارم با تیراژ سه هزار و سیصد نسخه به قفسه کتاب‌فروشی‌ها بازگشت. چاپ جدید این رمان در سال ۱۳۸۰ توسط انتشارات معین به بازار عرضه گردید. زمین سوخته اکنون یکی از پرمخاطب‌ترین و پرفروش‌ترین آثار ادبی با موضوع دفاع مقدس به شمار می‌رود. این کتاب سال گذشته در قالب چاپ چهاردهم روانه بازار شد و تابستان امسال به چاپ شانزدهم رسید.

نکات مثبت کتاب

داستان زمین سوخته روزگار مردم آسیب دیده از جنگ را روایت می‌کند و در عین حال تصویری بسیار واقعی از هجوم ارتش عراق به عمق زندگی آنها را ارائه می‌دهد. این موضوع را می‌توان در شرح حوادثی نظیر بمباران مناطق مسکونی ایران به خوبی مشاهده کرد. بخش مهمی از رئالیسم موجود در روایت‌های ارائه شده توسط محمود به حضور او در مناطق تحت هجوم ارتش عراق در همان نخستین ماه‌های جنگ باز می‌گردد. او پس از شهادت برادرش تهران را به مقصد اهواز ترک کرد و به مناطقی مانند سوسنگرد و هویزه سرک کشید. فاصله بسیار اندک او با خط مقدم جبهه موجب شده است تا گزارش‌های او از مناطق جنگی جنوب کشور بسیار زنده و واقعی جلوه کند. گزارش‌هایی که در لفاف داستان پیچیده شده‌اند و همین موضوع رمان او را از آثار صرفا مستند، که مبتنی بر شرح خاطره یا ارائه گزارش هستند، متمایز می‌سازد.

از سوی دیگر احمد محمود خود زاده اهواز بود و شناخت کاملی از مناطقی که بخش مهمی از داستان زمین سوخته در آن روایت می‌شود داشت. توصیف‌های این رمان از وضعیت قربانیان جنگ تاثیر غیر قابل‌انکاری بر برخی آثار پس از خود گذاشت و موجب خلق رمان‌های تازه با موضوعات مشابه توسط سایر نویسندگان شد. به عنوان مثال می‌توان به کتاب «در شعله‌های آب» نوشته «مرتضی مردیها» اشاره کرد که به طور مشخص وامدار زمین سوخته است.

شطرنج با ماشین قیامت نوشته حبیب احمدزاده

رمان «شطرنج با ماشین قیامت» که تقریبا ۲۳ سال پس از زمین سوخته پشت ویترین کتاب فروشی‌ها قرار گرفت نیز توسط یکی دیگر از اهالی جنوب به رشته تحریر در آمده است. نویسنده این کتاب یعنی حبیب احمدزاده اهل آبادان است و در شطرنج با ماشین قیامت رخدادهای مربوط به حصر این شهر توسط ارتش عراق را از زاویه عینک خود به شکل داستان نقل می‌کند. او نیز به دلیل نزدیک بودن به جنگ و درگیر شدن مستقیم با آن توانسته است نگاه جدی و واقع‌گرایانه‌ای به این رخداد داشته باشد. 

خلاصه داستان

موسی نوجوان هفده ساله‌ای است که در جنگ حضور دارد و بنابر حوادثی به اجبار وظیفه غذارسانی به رزمندگان حاضر در آبادان و تعدادی از اهالی این شهر را بر عهده می‌گیرد. عراقی‌ها در اطراف آبادان رادار پیشرفته‌ای برای شناسایی نصب کرده‌اند که برخی از اهالی شهر آن را با نام ماشین قیامت می‌شناسند. موسی در عین رساندن غذا به مردم به عنوان یک دیده‌بان توپخانه مانند بسیاری از هم‌رزمان خود در پی شناسایی و یافتن این رادار است.   

موفقیت‌های کتاب

رمان شطرنج با ماشین قیامت برای نخستین بار در سال ۱۳۸۴ توسط انتشارات سوره مهر منتشر شد و در طول دوازده سال به چاپ بیست و دوم رسید. اکثر چاپ‌های این کتاپ با تیراژ دو هزار و پانصد تا سه هزار نسخه روانه بازار شده است. این کتاب جزو نخستین موج از رمان‌های دفاع مقدس به شمار می‌رود که به زبان انگلیسی ترجمه شده‌اند. ترجمه این کتاب محصول تلاش پل اسپرکمن دانشیار ادبیات و زبان فارسی دانشگاه راتگرز آمریکا است و در عمل به عنوان منبعی برای مطالعه زبان فارسی در این دانشگاه به کار می‌رود. این رمان در طول سال‌های اخیر علاوه بر زبان انگلیسی به زبان‌های دیگری نظیر عربی و فرانسه و صربی نیز ترجمه شده است. ترجمه صربی این کتاب که جزو جدیدترین ترجمه‌های موجود به شمار می‌رود توسط الکساندر دراگویچ انجام گرفته است. این ترجمه دو سال قبل در قالب هزار نسخه از سوی انتشارات جئوپوئتیکا منتشر شد.

رمان شطرنج با ماشین قیامت یک سال پس از انتشار کاندیدای دریافت جوایزی نظیر کتاب سال انجمن نویسندگان و منتقدان مطبوعات کشور و قلم زرین شد و توانست برنده جایزه کتاب سال شهید حبیب غنی‌پور در بخش داستان و رمان دفاع مقدس و همچنین برنده جایزه ادبی اصفهان شود. از این کتاب نمایشی نیز توسط شرکت وان لایت تئاتر (One Light Theatre) ساخته شده است که شش سال قبل نام آن در میان چهارده نمایش برتر سال ۲۰۱۴ کانادا قرار گرفت. این شرکت هنری توسط یک ایرانی مقیم کانادا به نام شاهین صیادی تاسیس شده است.   

نکات مثبت کتاب

یکی از دلایلی که رمان احمدزاده را هنگام انتشار در مرکز توجه قرار داد و هنوز هم از آن به عنوان یکی از آثار شاخص دفاع مقدس نام برده می‌شود، نداشتن نگاه یک‌سویه و جانبدارانه به جنگ ایران و عراق است. علاوه بر آن در این داستان سعی شده است تا حد امکان از سر دادن شعارهای کلیشه‌ای و تکراری پرهیز شود؛ آفتی که در بسیاری از آثار هم‌سبک به وفور مشاهده می‌شود.

رمان شطرنج با ماشین قیامت یک اثر ادبی کلاسیک و سر راست محسوب می‌شود و از پیچیدگی خاصی برخوردار نیست. کارکرد پرسش‌های فلسفی مطرح شده در این اثر نیز مانند موارد مشابه موجود در فیلم «هامون» بیشتر در جهت جذب مخاطب قرار دارد و به سمت جدی و پیچیده شدن بیش از حد میل نمی‌کند. در مجموع این کتاب توانسته است از طریق معرفی شخصیت‌های متعددی که با همتایانشان در آثار مشابه تفاوت جدی دارند و همچنین بهره‌مندی از تنوع زبانی گام مثبتی در جهت ارتقای کیفیت رمان‌های مبتنی بر جنگ هشت ساله ایران و عراق بردارد. به همین دلیل می‌توان این اثر را یکی از رمان‌های ماندگار با موضوع دفاع مقدس لقب داد.

نخل‌های بی‌سر نوشته قاسم‌علی فراست

رمان‌ نخل‌های بی‌سر در عمل چهارمین اثر داستانی ادبیات فارسی با موضوع جنگ ایران و عراق به شمار می‌رود که حدود دو سال پس از داستان احمد محمود در اختیار خوانندگان قرار گرفت. از همین رو می‌توان این اثر را نیز یکی از نخستین رمان‌هایی لقب داد که حمله عراق به ایران را محور اصلی شرح روایت‌های خود قرار داده‌ است. در داستان نوشته شده توسط قاسم‌علی فراست شاهد وجود نگاه نسبتا بی‌طرف احمد محمود یا حبیب احمدزاده به جنگ نیستیم و نویسنده از همان ابتدا تکلیف خود را با مخاطب روشن می‌کند. در واقع این رمان با استفاده از روایت مهیج داستان سعی در حماسه‌سرایی و تشویق مردم به حضور در جنگ دارد. امری که می‌توان آن را با زمان خلق شدن این اثر و چاپ آن در نخستین سال‌های جنگ مرتبط دانست.

خلاصه داستان

ناصر به همراه برادرش حسین و خواهرش شهناز به صف نیروهای داوطلب دفاع از خرمشهر می پیوندد تا از شهر و دیارشان در برابر هجوم قوای بیگانه بعثی دفاع کند. آنها با اصرار و پافشاری خود پدر و مادرشان را مجاب به ترک خرمشهر می‌کنند و خود در خانه می‌مانند. شهناز نخستین شهید این ایستادگی است و اندکی بعد برادرش حسین نیز به او می‌پیوندد. پس از آن شرح مقاومت مردم خرمشهر و آزادی این شهر از چنگ مهاجمان بعثی از زبان ناصر روایت می‌شود.   

موفقیت‌های کتاب

شاید بتوان بزرگ‌ترین موفقیت رمان نخل‌های بی‌سر را پیشرو بودن آن در شرح حوادث جنگ ایران و عراق دانست. از این نظر رمان قاسم‌علی فراست به رمان احمد محمود شباهت می‌یابد و در این عرصه پیشقدم و پیشتاز است. شباهت دیگر این دو اثر به یکدیگر پر فروش بودن آنها است. در واقع رمان نخل‌های بی‌سر را نیز می‌توان یکی از آثار پرمخاطب دهه شصت با موضوع جنگ ایران و عراق قلمداد کرد که پس از نخستین چاپ به سرعت نایاب شد. نخستین چاپ این کتاب توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد و پس از آن ناشران دیگری نظیر انتشارات صریر نیز اقدام به چاپ این اثر کردند. از همین رو در طول سال‌های گذشته شاهد قرار گرفتن چاپ‌های متعددی از این کتاب توسط ناشران متفاوت پشت ویترین کتاب‌فروشی‌ها بوده‌ایم. به عنوان مثال انتشارات صریر در سال ۱۳۸۵ نخل‌های بی‌سر را در نوبت سوم چاپ با تیراژ سه هزار جلدی روانه بازار کرد. به همین دلیل نمی‌توان رقم دقیقی را به عنوان تعداد نوبت‌های چاپ یا تیراژ کلی این کتاب ارائه داد.

رمان نخل‌های بی‌سر نیز مانند زمین سوخته در دورانی قد برافراشت که خبر چندانی از دریافت جوایز متعدد نبود. از همین رو نمی‌توان در ویترین افتخارات کتاب‌های چاپ شده در دهه شصت، به خصوص آثاری که با محوریت جنگ تحمیلی منتشر شده‌اند، کلکسیونی از جوایز ریز و درشت را مشاهده کرد. در واقع بهترین و مهمترین جوایزی که این‌گونه آثار در زمان خود دریافت کردند میزان استقبال چشمگیر مخاطب از آنها بود.       

نکات مثبت کتاب

رمان نخل‌های بی‌سر شاید در پاره‌ای بخش‌ها از نظر فنی اندکی لنگ بزند و برخی کاستی‌ها نظیر ضعف در زاویه دید روایت، زبان داستانی ناقص و ناکامی در پرداخت صحیح شخصیت‌های حاضر در داستان را بازتاب دهد. با این‌حال لحن صمیمی و خودمانی نویسنده برای شرح حوادث گوناگون موجب می‌شود که بتوان ضعف‌های مذکور را در کنار برخی شعارزدگی‌ها نادیده گرفت. به خصوص آنکه چنین کاستی‌هایی در بسیاری از آثار مشابه و هم سبک نیز مشاهده می‌شود و تنها منحصر به این کتاب نیست.

نویسنده این رمان برخلاف احمد محمود و حبیب احمدزاده فرزند جنوب نیست و به گلپایگان تعلق دارد. با این‌حال به لطف سفر به مناطق جنگی کشور در ابتدای دهه شصت توانسته است به خوبی از پس توصیف حال و هوای خرمشهر در نخستین روزهای جنگ و شرح حال خانواده‌ای که در این شهر زندگی می‌کنند بر آید. در زمان نوشته شدن این داستان بسیاری از ساکنان مناطق شمالی و مرکزی ایران تصور دقیقی از فجایعی که در خرمشهر رخ داده بود نداشتند. از همین رو خلاء آن دسته از آثار داستانی که بتواند تصویر واقعی و دقیقی از حوادث میدان‌های نبرد جنوب کشور ارائه دهد به شدت احساس می‌شد. نخل‌های بی‌سر به خوبی توانسته است سهم خود را در این زمینه ادا کند و تصویر قابل قبولی از حوادث خرمشهر در نخستین روزهای اشغال آن توسط ارتش عراق ارائه دهد.

شاید به همین دلیل است که می‌توان نام این کتاب را در ردیف رمان‌های شاخص با موضوع دفاع مقدس قرار داد. در واقع بخش اعظم اهمیت رمان نخل‌های بی‌سر به پیشقدم بودن آن در ارائه روایت‌های داستانی از جنگ ایران و عراق بر می‌گردد. آثار خط‌‌شکن مشابه با این رمان در ادامه توانستند راه را برای نوشته‌های بعدی این حوزه باز کنند.   

سفر به گرای ۲۷۰ درجه نوشته احمد دهقان

سفر به گرای ۲۷۰ درجه برای نخستین بار در سال ۱۳۷۵ خورشیدی منتشر شد؛ یعنی زمانی که هشت سال‌ از پایان جنگ ایران و عراق ‌گذشته بود. بر این اساس رمان مذکور توانسته است با نهایت استفاده از فاصله زمانی یاد شده نسبت به بسیاری از آثار مشابه نگاه منطقی‌تری به جنگ بیاندازد و از احساسات‌گرایی و تبلیغات دوری گزیند. از همین رو سفر به گرای ۲۷۰ درجه را می‌توان در ردیف آن دسته از آثار مبتنی بر جنگ قرار داد که تا حد امکان از کلیشه‌های رایج فاصله گرفته‌اند و نگاه متفاوتی به جبهه‌های نبرد دارند.

خلاصه داستان

ناصر نوجوانی است که بارها در خط مقدم جبهه حضور یافته است و اینک خود را برای پشت سر گذاشتن امتحانات مدرسه آماده می‌کند. با این‌حال هنگام مرور کتاب‌های درسی دوباره هوای جبهه و جنگ به سرش می‌زند و با وساطت دوست صمیمی خود علی بار دیگر راهی خط مقدم می‌شود. در آنجا او با تعدادی از رفقای پیشین خود همراه می‌گردد و در عملیات بزرگی که در واقع همان عملیات کربلای پنج است شرکت می‌کند. در این عملیات ناصر با حوادث گوناگونی دست و پنجه نرم می‌کند و برخی از دوستان صمیمی خود را از دست می‌دهد. نوجوان رزمنده در نهایت با کوله‌باری از تجربه به خانه باز می‌گردد تا اندکی بعد دوباره برای نبرد با دشمن راهی خط مقدم شود.

موفقیت‌های کتاب

رمان سفر به گرای ۲۷۰ درجه نخستین داستان ایرانی با موضوع جنگ تحمیلی محسوب می‌شود که به زبان انگلیسی ترجمه شده است. در واقع پل اسپرکمن دانشیار ادبیات و زبان فارسی دانشگاه راتگرز آمریکا پیش از رمان شطرنج با ماشین قیامت به سراغ سفر به گرای ۲۷۰ درجه رفت و آن را به زبان انگلیسی ترجمه کرد. ترجمه این رمان به زبان ایتالیایی نیز اکنون مدتی است در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.

رمان سفر به گرای ۲۷۰ درجه ابتدا توسط نشر صریر منتشر شد و انتشار چاپ‌های بعدی آن را ناشران دیگری نظیر نگاه امروز، سوره مهر و کتاب نیستان بر عهده گرفتند. جدیدترین چاپ این اثر که چاپ بیست و چهارم آن به شمار می‌رود حدود سه سال قبل توسط کتاب نیستان با تیراژ دو هزار و پانصد نسخه روانه بازار شد. به این ترتیب کتاب دهقان در زمره آثار جنگی ایرانی با بیش از بیست بار تعداد چاپ قرار می‌گیرد.

این رمان تا کنون توانسته است جوایز گوناگونی نظیر جایزه چهارمین دوره کتاب سال دفاع مقدس، جایزه بیست سال داستان نویسی و جایزه بیست سال ادبیات پایداری را به خود اختصاص دهد.   

نکات مثبت کتاب

در رمان سفر به گرای ۲۷۰ درجه خبری از آسمانی شدن، عروج به ملکوت، انداختن نگاه عرفانی به توپ و تانک، عشق ورزیدن به خاکریز و سایر تعابیر کلیشه‌ای و نخ‌نمای مشابه نیست. رزمندگان جوان این داستان از خوابیدن در قبرستان عراقی‌ها می‌ترسند، از بمباران فرار می‌کنند و هنگام حمله دشمن پیش از هر چیز به نجات جان خود می‌اندیشند. در واقع آنها حین حضورشان در خط مقدم تمام آن کارهایی را انجام می‌دهند که اکثر سربازان ساده و کم سن و سال جهان در طول تمام جنگ‌های بزرگ تاریخ انجام داده‌اند. نویسنده هیچ تلاشی نمی‌کند تا آنها را در داستان خود تافته جدا بافته بنمایاند و هاله نور به دور سرشان ترسیم کند.

قهرمان این داستان نوجوانی است که بارها درس و مدرسه خود را به دلیل علاقه به جبهه رها کرده و همراه با دوستانش راهی مناطق جنگی شده است. او نه یک فرد دلیر و ایثارگر که نوجوانی دمدمی مزاج است؛ فردی که به یکباره از سر احساسات قصد می‌کند راهی جبهه شود و تحت تاثیر همان احساسات خام ناگهان تصمیم می‌گیرد دفاع از مرز و بوم را رها کرده و به خانه باز گردد. خصوصیتی که در افراد تازه بالغ بسیار مشاهده می‌شود و به خوبی در این رمان به تصویر کشیده شده است. علاوه بر آن صحنه‌ سازی‌های دقیق و تاثیرگذار نیز از دیگر نقاط قوت این رمان به حساب می‌آید.

از جله معضلات مهمی که آثار داستانی با موضوع دفاع مقدس را بیش از یک نوشته‌ ادبی به خاطره‌نویسی و گزارش‌نگاری شبیه می‌سازد استفاده اکثر این داستان‌ها از راوی اول شخص است. متاسفانه سفر به گرای ۲۷۰ درجه نیز از این آفت مصون نمانده و دقیقا به همین دام افتاده است. حوادث متعدد و پرجزئیات ترسیم شده در این داستان می‌طلبید تا نویسنده زاویه دید متفاوتی را برای توصیف آنها انتخاب کند. به خصوص آنکه این داستان نسبت به بسیاری از همتایان خود حرف‌های بیشتری برای گفتن دارد. با تمام این اوصاف رمان سفر به گرای ۲۷۰ در ردیف آثار ادبی شاخص با موضوع دفاع مقدس قرار می‌گیرد و شایسته حضور در این لیست ده‌گانه است.‌

فال خون نوشته داوود غفارزادگان

فال خون داستانی است که از حجم کمتری نسبت به سایر عناوینی که در این مطلب به آنها پرداخته‌ایم برخوردار بوده و اثر ادبی کوتاه‌تری نسبت به آنها محسوب می‌شود. در این داستان خبر چندانی از درگیری‌های پرحادثه و مرسوم جنگ نیست و نویسنده در فضایی ساکن و خلوت (یک سنگر دیده‌بانی) به دغدغه‌های ذهنی شخصیت اصلی داستان که یک سرباز گمنام عراقی است می‌پردازد. او که به شدت از مرگ می‌ترسد و نگران چگونه مردن و اتفاقات پس از آن است در پایان داستان با تمام این ترس‌ها مواجه می‌شود و به استقبال مرگ می‌رود.

خلاصه داستان

یک سرباز عراقی که به شدت دغدغه مرگ دارد و از فنا شدن می‌هراسد همراه با مقام مافوق خود به یک سنگر دیده‌بانی در ارتفاعات هور واقع در غرب ایران اعزام می‌شود. هدف آنها از این ماموریت زیر نظر گرفتن نیروهای ایرانی و هدف قرار دادن آنها در صورت لزوم است. بعد از مدتی یک افسر بالا رتبه بعثی به محل استقرار این دو شخص می‌آید و در پی حوادث به وجود آمده به صورت اتفاقی و ناخواسته کشته می‌شود. سرباز عراقی و همراه او که می‌دانند از بازجویی‌های خشن حزب بعث در امان نخواهند ماند سعی دارند تقصیر کشته شدن افسر مافوق را به گردن یکدیگر بیاندازند. امری که موجب ایجاد کشمکش در سنگر آرامشان می‌شود و در نهایت سرباز عراقی را با بزرگ‌ترین ترس‌ زندگی خود رو‌به‌رو می‌سازد.

موفقیت‌های کتاب

نخستین چاپ از کتاب فال خون در سال ۱۳۷۵ خورشیدی روانه بازار نشر شد. چند سال بعد در دهه هشتاد انتشارات سوره مهر جای نخستین ناشر این اثر یعنی انتشارات قدیانی را گرفت و تا امروز وظیفه نشر آن را بر عهده داشته است. جدیدترین نسخه چاپ شده از کتاب فال خون سال ۱۳۹۶ با تیراژ دو هزار و پانصد نسخه منتشر شد و تعداد چاپ‌های این کتاب را به رقم سیزده رساند.

فال خون در کنار آثاری نظیر سفر به گرای ۲۷۰ درجه و شطرنج با ماشین قیامت جزو نخستین آثار ادبی مبتنی بر شرح حوادث جنگ تحمیلی است که به زبان انگلیسی ترجمه شده و در آمریکا به چاپ رسیده است. البته مترجم این اثر با دو رمان یاد شده تفاوت دارد و یکی از اساتید ایرانی دانشگاه تگزاس آمریکا به نام محمدرضا قانون پرور است. این رمان تقریبا دوازده سال پس از انتشار در ایران یعنی در سال ۱۳۷۷ در آمریکا به چاپ رسید. علاوه بر آن فال خون در کشور ترکیه نیز به چاپ رسیده است. این رمان همچنین در جشنواره ربع قرن دفاع مقدس از میان هفتصد اثر شایسته تقدیر شناخته شد.

نکات مثبت کتاب

در زمان انتشار رمان فال خون تمرکز اصلی اکثر داستان‌های مشابه بر جبهه‌های نبرد جنوب کشور بود و در آثار ادبی مکتوب توجه چندانی به مناطق جنگی غرب ایران صورت نمی‌گرفت. اما فال خون سنت شکنی کرد و کوهستان‌های غرب کشور را محور اصلی روایت حوادث خود قرار داد. از سوی دیگر در آن دوران معمولا در بسیاری از آثار ادبی یا نمایشی سربازان عراقی به شکل دیوهای هیولاصفت تصویر می‌شدند. فال خون از این کلیشه نیز پرهیز کرد و با سنت شکنی دقیقی که انجام داد نگاهی کاملا انسانی به سربازان دشمن انداخت. شاید اگر شخصیت‌های این رمان ایرانی بودند فال خون حتی می‌توانست سنت شکنی بزرگ‌تری را رقم بزند. در آن صورت می‌توانستیم شاهد خلق یکی از معدود آثار ادبیات داستانی با محتوای جنگ باشیم که در آن رزمندگان ایرانی به شکل فرشته یا نیمه فرشته ترسیم نشده‌اند.

داوود غفارزادگان نویسنده پرکاری به شمار می‌رود و آثار دیگری را نیز در حوزه ادبیات دفاع مقدس به رشته تحریر درآورده است. از میان آنها می‌توان نام «آواز نیمه شب» را به میان آورد که دختر نوجوانی به نام آسیه را در قامت شخصیت اصلی داستان به مخاطب معرفی می‌کند. او که دغدغه نوشتن دارد زیر بمباران تهران رویای خود که همان نویسنده شدن است را دنبال می‌کند. با توجه به اینکه اکثر آثار مشابه معمولا دغدغه‌های پسران نوجوان در زمان جنگ را به تصویر کشیده‌اند، این داستان نیز می‌تواند به دلیل بهره بردن از شخصیت اصلی متفاوت و غیر کلیشه‌ای در کنار فال خون به عنوان یکی از آثار ادبی شاخص غفارزادگان در حوزه ادبیات دفاع مقدس طبقه‌بندی گردد.

هلال پنهان نوشته علی‌اصغر شیرزادی

هلال پنهان یکی دیگر از آثار ادبی مبتنی بر جنگ ایران و عراق است که در دهه هفتاد خورشیدی روی قفسه کتابخانه‌ها و کتاب‌فروشی‌ها جا خوش کرد. اگر قصد داشتیم این مطلب را بر اساس اولویت آثار معرفی شده و برتری ادبی آنها نسبت به یکدیگر تنظیم کنیم، هلال پنهان قطعا در رتبه‌های نخست و جزو سه عنوان برتر این لیست ده‌گانه قرار می‌گرفت. با این‌حال در طول بیست سال اخیر به این رمان توجه کمتری نسبت به سایر همتایانش شده و شاید بتوان ادعا کرد هلال پنهان به قدر لیاقت قدر ندیده است.

خلاصه داستان

یونس شبیران یکی از افسران ارتش ایران است که در میدان نبرد با ارتش عراق حضور دارد. او برخلاف سایر هم‌قطاران خود نظیر ابراهیم یارزاولی و شریف نامداریان علاقه چندانی به ماندن در جبهه ندارد و عاقبت به دلیل محافظه‌کاری و ترس از گلاویز شدن با دشمن طفره می‌رود و از میدان نبرد می‌گریزد. ابراهیم رشادت‌های فراوانی در طول جنگ از خود نشان می‌دهد و شریف به دلیل احساس مسئولیت حتی نامه‌های ارسال شده توسط همسر خود را باز نمی‌کند. اما یونس شبیه آنها نیست و جرات ایستادگی در برابر دشمن را ندارد. با این حال حوادثی که در طول داستان تجربه می‌کند موجب می شود تا شهامت خود را بازیابد و ترس را کنار بگذارد. 

موفقیت‌های کتاب

با اینکه جوایز چندانی در ویترین افتخارات رمان هلال پنهان خودنمایی نمی‌کند، نویسنده این اثر برای برخی دیگر از آثار خود موفق به کسب جوایزی شده است. به عنوان مثال می‌توان به مجموعه داستان غریبه و اقاقیا اشاره کرد که توانست جایزه بیست سال ادبیات داستانی ایران را از آن خود کند. همچنین در سال 1371 یکی از نمایشنامه‌های تنظیم شده بر اساس داستان‌های شیرزادی موفق به دریافت جایزه نخست مسابقه بین‌المللی کاراکاس ونزوئلا شد.

رمان هلال پنهان با وجود آنکه نسبت به برخی از آثار مشابه کمتر شناخته شده است، در دهه هشتاد خورشیدی توانست به نوبت چهارم چاپ در انتشارات افق دست یابد. چاپ نخست این کتاب در سال 1382 توسط انتشارات مذکور با تیراژ دو هزار نسخه در اختیار مخاطبان قرار گرفت. البته هلال پنهان برای نخستین بار در اواخر شهریور سال 1377 توسط انتشارات صریر با تیراژ پنج هزار نسخه منتشر شد. جدیدترین نسخه از این کتاب نیز سال گذشته توسط ناشر دیگری به نام خانه فرهنگ و هنر گویا به بازار عرضه گردید.      

نکات مثبت کتاب

بخش عمده داستان هلال پنهان مانند بسیاری از آثار هم‌سبک از زاویه دید اول شخص روایت می‌شود. با این‌حال شکل متفاوت این امر یعنی تعریف و توصیف هر بخش از داستان توسط شخصیتی جداگانه موجب تنوع شیوه روایت این اثر شده و بر گیرایی آن افزوده است. این موضوع زبان روایت را نیز از یکنواختی خارج ساخته و آن را به شکل چند لایه در آورده است. افزون بر آن استفاده از چنین شیوه‌ای کاملا در خدمت هدف اصلی داستان، که به تصویر کشیدن کشمکش درونی شخصیت‌ها با خویشتن است، قرار دارد. این قدرت و انسجام در شخصیت‌پردازی افراد حاضر در داستان نیز به خوبی قابل مشاهده است. در هلال پنهان شخصیت‌های اندکی حضور دارند و تعداد آنها مانند تعداد حوادث به تصویر کشیده شده در طول داستان انگشت شمار است؛ با این‌حال همگی به خوبی پرداخت شده‌اند و با دور ماندن از آفت تخت و خنثی بودن از عمق مناسبی برخوردارند.

اکثر اجزای داستان هلال پنهان در خدمت ارتقا دادن کیفیت فرم داستان قرار دارند و هیچ‌کدام از آنها برای خودنمایی، تظاهر یا جذب مخاطب مورد استفاده قرار نگرفته‌اند. حتی این رمان، به خصوص در بخش‌های ابتدایی، در خلاف جهت جریان آب شنا کرده و به عمد در پی دفع مخاطب بر می‌آید. به بیان دقیق‌تر هلال پنهان با پرهیز از به کارگیری ویژگی‌های عامه‌پسند نظیر خلق حوادث مبتنی بر هیجان کاذب یا برانگیختن احساسات مخاطب از طریق به تصویر کشیدن صحنه‌های پر اشک و آه ناخوداگاه مخاطب ساده‌پسند را از خود دور می‌کند و در پی جذب مخاطبان سخت‌گیرتر بر می‌آید. شاید به همین دلیل است که به این داستان در قیاس با سایر آثار حوزه دفاع مقدس توجه چندانی نشده است.  

در مجموع می‌توان گفت هلال پنهان تفاوت قابل توجهی با بسیاری از همتایان خود دارد. این موضوع حتی در نوع انتخاب شخصیت‌های حاضر در داستان نیز مشاهده می‌شود. در حالی که اکثر آثار ادبی مشابه به شرح حال نیروهای داوطلب کم سن و سال و کم‌تجربه حاضر در جنگ پرداخته‌اند، این رمان روایت کشمکش‌های درونی و بیرونی افسران ارتش را به تصویر می‌کشد. وجود همین تفاوت‌ها و کلیشه پرهیزی‌های آشکار نام هلال پنهان را در زمره بهترین آثار ادبی با موضوع دفاع مقدس قرار می‌دهد.           

عقاب‌های تپه ۶۰ نوشته محمدرضا بایرامی

کتاب عقاب‌های تپه ۶۰ که دو سال پس از پایان جنگ ایران و عراق منتشر شد به عنوان داستانی مناسب برای نوجوانان شناخته می شود. با این‌حال کسانی که سن و سال بالاتری دارند و رغبت چندانی به مواجه شدن با زشتی‌ها و تلخی‌های جنگ ندارند نیز می‌توانند به سراغ آن بروند. عقاب‌های تپه ۶۰ روایت لطیف‌تری از جنگ ایران و عراق ارائه داده و به سراغ شرح ماجرای همیشه جذاب دوستی انسان و حیوان رفته است.

خلاصه داستان

داستان این کتاب از زبان احمد روایت می‌شود؛ نوجوانی که همراه با دوست هم سن و سالش سعید راهی جبهه‌های نبرد با عراق شده است تا از سرزمین خود دفاع کند. آنها میان آتش و خون و لابه‌لای ترکش و خمپاره جوجه عقاب یتیمی را می‌یابند و با گرفتن زیر بال و پرش او را پرورش می‌دهند. در ادامه پرنده شکاری که از سوی بچه‌ها آذرخش نام گرفته به دوست آنها و یار جدایی ناپذیرشان تبدیل می‌شود. عقاب جوان رزمندگان نوجوان را در انجام برخی عملیات‌ها یاری می‌رساند و حتی جان آنها را نجات می‌دهد.

موفقیت‌های کتاب

وظیفه انتشار کتاب عقاب‌های تپه ۶۰ حدود دو دهه پس از تولد آن یعنی در آستانه فرا رسیدن دهه هشتاد خورشیدی در اختیار انتشارات سوره مهر قرار گرفت. این کتاب با میانگین تیراژ دو هزار و پانصد نسخه به شکل منظم توسط انتشارات مذکور منتشر شد و پس از پشت سر گذاشتن چاپ ششم از سوی ناشر به عنوان اثری موفق معرفی گردید. تازه‌ترین نسخه از این کتاب دو سال قبل با تیراژ هزار و دویست جلدی توسط کتاب نیستان در اختیار مخاطبان قرار گرفت. این ناشر علاوه بر نسخه چاپی کتاب صوتی این اثر را نیز منتشر کرده است. 

کتاب عقاب‌های تپه ۶۰ موفق به کسب جایزه بهترین داستان ده سال ادبیات دفاع مقدس از سوی بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس شده و دیپلم افتخار کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را نیز به خود اختصاص داده است. این اثر همچنین به عنوان کتاب برگزیده مجله سوره نوجوان و کتاب برگزیده سمینار بررسی رمان در ایران و جهان شناخته می‌شود. از دیگر موفقیت‌های این کتاب می‌توان به کسب جایزه ادب پایداری به عنوان بهترین کتاب حاضر در مجموعه کتاب‌های دفاع مقدس من اشاره کرد.

نکات مثبت کتاب

بدون تردید مهمترین نکته مثبتی که در کتاب عقاب‌های تپه 60 می‌توان مشاهده کرد شیوه ساده و خودمانی روایت داستان است. خصلتی که خواندن آن را برای مخاطب هدف به امری آسان تبدیل می‌کند. البته نثر ساده و بی‌پیرایه و خالی از پیچیدگی بایرامی تنها در کتاب عقاب‌های تپه ۶۰ مشاهده نمی‌شود و در برخی دیگر از آثار او که برای مخاطبانی با سن و سال بالاتر نوشته شده است نیز به چشم می‌خورد. به عنوان مثال داستان «پل معلق» هم با نثر مشابهی به رشته تحریر در آمده است و از نظر فرم و قالب تفاوت چشمگیری با عقاب‌های تپه ۶۰ ندارد. در داستان این کتاب که جنگ را از زاویه دیگری به تصویر کشیده است شاهد تلاش جوانی به نام نادر برای جبران گذشته هستیم. او که تمام اعضای خانواده‌اش را در بمباران هوایی عراقی‌ها از دست داده خود را در این امر مقصر می‌داند و در پی راهی برای رهایی از عذاب وجدان است.

محمدرضا بایرامی نویسنده پرکاری در حوزه ادبیات دفاع مقدس محسوب می‌شود و از اواخر دهه شصت تا کنون آثار مختلفی را در رابطه با موضوع جنگ تحمیلی به چاپ رسانده است. داستان عقاب‌های تپه ۶۰ به نمایندگی از آثار متعدد او در این لیست ده‌گانه حضور دارد.

دل دلدادگی نوشته شهریار مندنی‌پور

دل دلدادگی یکی از طولانی‌ترین رمان‌های حاضر در این لیست ده‌گانه محسوب می‌شود. کتابی در قالب دو جلد و بیش از نهصد صفحه که تکمیل آن حدود پنج سال به درازا انجامید و در سال ۱۳۷۷ روانه بازار نشر شد. گرچه تمام صفحات این رمان به شرح وقایع جنگ ایران و عراق اختصاص ندارد، اما هنگام پرداختن به این موضوع شاهد توصیفات قدرتمند و جانداری از جبهه‌های نبرد هستیم.

خلاصه داستان

سه مرد که با نام‌های کاکایی، داوود و زال شناخته می‌شوند دل در گرو دختر جوان و زیبارویی به نام روجا دارند و در طول داستان هر کدام به نوعی مقابل او قرار می‌گیرند. روجا در نهایت داوود را برای زندگی انتخاب می‌کند و روزگارش را با او می‌گذراند. کاکایی که در رسیدن به یگانه عشق خود در زندگی ناکام مانده است به جبهه می‌رود و تمام هم و غم خود را صرف جنگیدن با دشمن می‌کند. هر کدام از این افراد در پایان سرنوشت متفاوتی می‌یابند که تلخی مختص به خود را دارد.

موفقیت‌های کتاب

رمان دل دلداده نخستین بار در سال 1377 خورشیدی توسط انتشارات زریاب با تیراژ سه هزار جلد در اختیار مخاطبان قرار گرفت. میزان استقبال از این کتاب با توجه به نثر خاص و دشوار آن قابل توجه بود؛ شاید به این دلیل که در آن زمان جامعه ایران وارد دوران نسبتا متفاوتی شده بود و تجربیات تازه‌ای را طلب می‌کرد. میزان استقبال از رمان طولانی و ثقیل مندنی‌پور موجب شد اثر ادبی او دو سال بعد با تیراژ دو هزار و دویست نسخه تجدید چاپ شود. امری که دیگر ادامه نیافت و این کتاب نتوانست چاپ‌های بعدی را تجربه کند. در صورت ادامه یافتن چاپ این کتاب احتمالا میزان استقبال از آن نیز به سیر طبیعی خود ادامه می‌داد. بر این اساس شاید بتوان این اثر را کتاب موفقی در زمینه میزان فروش ارزیابی کرد.  

نکات مثبت کتاب

حوادث جنگ تحمیلی در رمان دل دلداده از دید یکی از شخصیت‌های کلیدی آن به نام کاکایی روایت می‌شود. او که از جدال با خویشتن در پی یک عشق نافرجام و ناکامی در وصال محبوب خسته و سرخورده است، راهی جبهه می‌شود تا به عنوان یک رزمنده این بار در نبردی بیرونی شرکت کند و جدال درونی را به بوته فراموشی بسپارد. حضور در جبهه موجب ایجاد تحول شگرفی در این مرد شکست خورده می‌شود و او را از یک رزمنده ساده به یکی از مهره‌های تاثیرگذار میدان جنگ تبدیل می‌کند. کاکایی را شاید بتوان یکی از معدود شخصیت‌های حاضر در رمان دل دلدادگی دانست که بلاتکلیف نیست و پس از تغییر مسیر زندگی خود هدف مشخصی را دنبال می‌کند.

بخش عمده داستان این رمان از دید شخصیت‌های حاضر در آن روایت می‌شود و از این نظر شاید بتوان شباهت‌هایی را میان این اثر ادبی و فال خون مشاهده کرد. دیگر شباهت این دو اثر به یکدیگر دست کم نگرفتن مخاطب و باج ندادن به او است. امری که بیش از همه در فرم هنری، نوع استفاده از زبان و کیفیت نثر این دو رمان نمود می‌یابد. به بیان دقیق‌تر دل دلدادگی نیز مانند فال خون با مخاطب عامه‌پسند نامهربان است و در پی جذب او به هر ترفندی بر نمی‌آید. البته از آنجا که دل دلدادگی شرح ماجراهای عاشقانه را به عنوان محور اصلی داستان خود برگزیده است نسبت به فال خون شانس بیشتری برای از دست ندادن مخاطب عامه‌پسند دارد.

رمان دل دلدادگی علاوه بر میادین نبرد اشاره‌های مفصلی هم به زلزله رودبار دارد که روایت‌های مربوط به آن نیز مانند شرح حوادث جنگ قدرتمند و تاثیرگذار خلق شده است. ارائه تصاویر درگیرکننده از این فجایع طبیعی و انسانی موجب می‌شود تا بتوان از رمان دو جلدی مندنی‌پور به عنوان یکی از آثار شاخص ادبی که به جنگ ایران و عراق و زلزله رودبار پرداخته‌اند یاد کرد. به خصوص که در این رمان جبهه به عنوان یک ابزار برای سر دادن شعارهای ضد جنگ یا مبلغ جنگ مورد استفاده قرار نگرفته است و تنها محلی برای رخ دادن حوادثی است که تحولات عمده‌ای را در برخی از شخصیت‌های حاضر در داستان ایجاد می‌کند.

رُنج نوشته محمد محمودی نورآبادی

کتاب رنج را نه به لحاظ فرم و قالب یا قدرت نثر که به سبب محتوا می‌توان در این لیست ده‌گانه گنجاند. در این رمان جزئیات و خصوصیاتی مشاهده می‌شود که در سایر آثار مشابه به آنها پرداخته نشده است.

خلاصه داستان

در رمان رنج جوانی به نام منصور راهی جبهه‌های جنگ می‌شود تا یکی از هم‌ولایتی‌های خود به نام پرویز را بیابد. تعقیب کردن پرویز راه منصور را به مناطق جدید باز می‌کند و موجب سر در آوردن او از جزیره مجنون می‌گردد. هدف اصلی او از حضور در خط مقدم نبرد نه دفاع از آب و خاک کشور که کشتن پرویز و گرفتن انتقامی سخت و خونین است. این مرد میانسال پدر منصور را در پی نزاع بر سر محل چرای گوسفندان ایل به قتل رسانده و به لطف رسم «خون‌بس» از مقابله به مثل جان سالم به در برده است. اما دل منصور با خون‌بس راضی نمی‌شود و به کمتر از کشتن پرویز قانع نیست. حضور در خط مقدم جبهه موجب می‌شود او بتواند تقصیر ناکار کردن قاتل پدرش را بر گردن عراقی‌ها بیاندازد.

موفقیت‌های کتاب

رمان رنج در دوازدهمین جشنواره شهید حبیب غنی‎پور به عنوان اثر برگزیده بخش بزرگسال مورد تقدیر قرار گرفت و در سال 1393به عنوان کتاب سال دفاع مقدس در شانزدهمین دوره برگزاری این جایزه شناخته شد. با این‌حال ناشر این اثر یعنی کتابستان معرفت نتوانسته است آن را بیش از یک بار منتشر کند و در نوبت‌های جدید تجدید چاپ نماید. این کتاب که با حمایت بنیاد شهید و امور ایثارگران فارس منتشر شده است در نوبت نخست چاپ با تیراژ  دو هزار نسخه در اختیار مخاطبان قرار گرفت. نویسنده رنج معتقد است چاپ این اثر توسط ناشری ضعیف آن را از تجدید چاپ بازداشت و با وجود تمام حمایت‌های صورت گرفته از این کتاب توسط نهادهای مختلف آن را در بنیاد شهید بایگانی کرد.

نکات مثبت کتاب

همان گونه که به آن اشاره شد برخی از محتویات این رمان در بسیاری از آثار مشابه غایب است. به عنوان مثال خرده فرهنگ‌های مربوط به عشایر و آداب و رسومی که در ایل وجود دارد تا پیش از رنج در داستان‌های دیگر ایرانی با موضوع جنگ تحمیلی به شکل جدی مورد توجه قرار نگرفته بود. علاوه بر آن نویسنده این رمان جزیره مجنون را به عنوان محل اصلی رخ دادن وقایع مربوط به جبهه و جنگ انتخاب کرده است. محلی که تا پیش از این در سایر آثار مشابه چندان مورد اقبال نویسندگان قرار نگرفته بود.

نویسنده رمان رنج ماجرای درگیری منصور و پرویز را تنها بهانه‌ای برای پرداختن به جزیره مجنون در کنار اشاره به سرمایه‌های ملی می‌داند. از همین رو نام کتاب خود را هم‌نام با یکی از بلندترین قله‌های استان فارس انتخاب کرده است. از دید محمودی نورآبادی نویسندگان آثار ادبی با محتوای دفاع مقدس همواره از سوی دیگران به این متهم بوده‌اند که در آثار خود هیچ گاه توجه چندانی به ارزش‌های ملی نداشته‌اند و جنگ ایران و عراق را اغلب با عینک باورهای مذهبی و ایدئولوژیک مشاهده کرده‌اند. او نیز با نوشتن این اثر در صدد نفی این ادعا و اثبات خلاف آن بر آمده است.

در مجموع رمان رنج را به سبب نوآوری‌هایی که در دل خود جای داده است می‌توان یکی از آثار شاخص دفاع مقدس لقب داد. این داستان همچنین یکی از جدیدترین آثار این حوزه محسوب می‌شود و از زمان انتشار آن تنها نه سال می‌گذرد.

گنجشک‌ها بهشت را می‌فهمند نوشته حسن بنی‌عامری

گنجشک‌ها بهشت را می‌فهمند یکی دیگر از آثار داستانی مرتبط با جنگ ایران و عراق است که در زمان انتشار سر و صدای چندانی به پا نکرد و حتی پس از گذشت زمان نیز هیاهوی خاصی پیرامونش به پا نشد. از همین رو شاید برخی از علاقه‌مندان به آثار داستانی مبتنی بر دفاع مقدس با این کتاب آشنا نباشند و تا امروز حتی نام آن را نشنیده باشند. این در حالی است که از زمان نخستین انتشار این کتاب تا امروز تقریبا بیست و سه سال می‌گذرد.

خلاصه داستان

در گنجشک‌ها بهشت را می‌فهمند شاهد بازگشت ناگهانی یکی از فرماندهان جنگ از آسمان به زمین هستیم. فردی که گمان شهادت او می‌رفت اما پس از گذشت هفت سال به یکباره از وادی عدم بازگشته است و سراغ هم‌رزمان سابقش را می‌گیرد. پس از این بازگشت غیر مترقبه پرسش‌های متعددی در رابطه با صحت ادعای این فرد و هویت واقعی او مطرح می شود که یافتن پاسخ آنها اندک اندک هاله تقدسی که پیرامون او به عنوان فرشته‌ای فناناپذیر شکل گرفته است را محو می‌کند.  

موفقیت‌های کتاب

نام حسن بنی‌عامری قرار بود به لطف اعتبار این کتاب در میان برندگان جایزه بیست سال ادبیات داستانی قرار گیرد. با این‌حال این اتفاق رخ نداد و به دلیل ایجاد برخی حواشی نام او در لحظات پایانی از لیست برندگان جایزه مذکور خط خورد. اتفاقی که بی کم و کاست در مورد احمد محمود نیز تکرار شد.

نخستین نسخه از رمان گنجشک‌ها بهشت را می‌فهمند در سال 1376 با تیراژ پنج هزار نسخه توسط انتشارات صریر منتشر شد. پس از گذشت چند سال وظیفه نشر این کتاب بر عهده انتشارات نیلوفر قرار گرفت. نخستین چاپ ارائه شده توسط ناشر جدید که با ویرایش‌هایی نیز همراه بود در قالب تیراژ دو هزار و دویست جلد در سال 1385 روانه بازار شد. این رمان با ناشر جدید خود از چاپ سوم نیز عبور کرد و فروش قابل قبولی را رقم زد. البته موفقیت این کتاب چه در زمینه میزان فروش و چه در بحث دریافت جایزه می‌توانست بسیار بیشتر از حالت کنونی باشد؛ اما گنجشک‌ها بهشت را می‌فهمند آنچنان که باید مورد اقبال قرار نگرفت و به حق خود نرسید.    

نکات مثبت کتاب

کتاب نوشته شده توسط بنی‌عامری را می‌توان جزو آن دسته‌ از آثار ادبی حوزه دفاع مقدس قرار داد که نگاه کلیشه‌ای به جنگ ندارند. با این‌حال نگاه مرسوم و رایج این حوزه که رزمندگان حاضر در جنگ تحمیلی هشت ساله را نه سربازان اسلحه به دست که عارفان کمال‌گرا توصیف می‌کند در داستان خلق شده توسط او نیز مشاهده می‌شود. موضوع اصلی داستان این کتاب در جهت همان نگاه غیر کلیشه‌ای مد نظر نویسنده قرار دارد و با وجود ترسیم هاله‌ای نورانی به دور سر رزمندگان حاضر در جبهه‌های جنگ آنها را شایسته تقدیس نمی‌داند.

در این کتاب نبردهای مهم مناطق غربی و جنوبی ایران در زمان حمله عراق به طور هم‌زمان مورد پوشش قرار گرفته و تلاش‌های نویسنده برای ارائه دادن داستانی با فرم قابل قبول که بتواند حوادث واقعی رخ داده در زمان جنگ را با زبان غیر بخشنامه‌ای و هنری روایت کند تا حد قابل توجهی به ثمر نشسته است. نویسنده برای این کار از وجود ریزه‌کاری‌های موجود در سبک رئالیسم جادویی بهره گرفته است. با این اوصاف نام این اثر ادبی را هم می‌توان در ردیف آثار داستانی شاخص حوزه دفاع مقدس قرار داد.

سخن پایانی

اکنون که سی و دو سال از پایان جنگ تحمیلی گذشته است شاید بتوان نگاه جدی‌تر، هنرمندانه‌تر، غیر احساسی‌تر و قدرتمندتری را معطوف این رویداد تاریخی کرد. از سوی دیگر سبک‌های مختلف ادبی برای پرداختن به حوادث جنگ در قالب آثار داستانی نیز در طول این سه دهه تا حدی تجربه شده و نقاط ضعف و قوت هر کدام از آنها مشخص گردیده است. این عوامل موجب می‌شود که انتظار داشته باشیم رمان‌های بعدی خلق شده در مورد جنگ ایران و عراق بهتر از نمونه‌های فعلی باشد. حال باید دید که این انتظار تا چه حد برآورده خواهد شد و اگر ده سال دیگر بخواهیم مطلبی با عنوان «معرفی ده رمان ماندگار با موضوع دفاع مقدس» تهیه کنیم نام چه کتاب جدیدی جایگزین نام‌های فعلی خواهد گردید. چه خوب است اگر در آن روز نام هیچ‌کدام از آثار اشاره شده در این مطلب جزو آثار ماندگار این حوزه قرار نگیرد و کتاب‌های بهتری جایشان را پر کرده باشد.