بازخوانی 40 سالگی آغاز دفاع مقدس در عرصه هنرهای نمایشی(6):
نیمه اول کمیت و نیمه دوم تحول در کیفیت
جریان شناسی تئاتردفاع مقدس (بخش چهارم و پایانی - دهه 90)
ایران تئاتر- رضا آشفته: دهه ۹۰ دهۀ پر تحرکی است و در این دهه توسعه تئاتر خصوصی خواه ناخواه بر میزان رشد و بالارفتن تولیدات تئاتری موثری بوده و تئاتر مقاومت نیز از همین قاعده پیروی کرده است و به همین دلیل تولیدات تئاتری بیشتر از دهه های قبل نظر مخاطبان را به خود جلب کرد.
از سوی دیگر تضمین فروش و گیشه، نگاه عامه پسندانه تری را رقم زده که این خود باعث کاهش رشد کیفی در این آثار شده است. در این دهه در بخش دولتی بیشتر از تولید آثار با کیفیت ، توجه و تمرکز بر برگزاری جشنواره های موضوعی مرتبط با جنگ و مقاومت است.
در گزارش پیش رو به دنبال ارائه رویدادهای نسبتا موفق و ناموفقی هستیم که می تواند ما را با پیامد ریشه دار و اصیلی در مواجهه با ژانر تئاتر دفاع مقدس و در تعریفی جامع تر مقاومت همراه سازد. به هر تقدیر از جنگ تحمیلی سالها دور شده ایم مساله مقاومت در ایران با ابعاد منطقه ای و بین المللی درآمیخته است و به نظر می رسد که تئاتر مقاومت با مفاهیم کلان تر می تواند دوران دفاع مقدس را هم تحت پوشش قرار دهد.
نیم نگاهی به دهه 90
سعید تشکری، نمایشنامه نویس و منتقد تئاتر درباره دهه چهارم تئاتر مقاومت بر این باور است :« در اوایل دهه 90 از آنجایی که تولیدی دیگر انجام نمیشد، کم کم جوانان هنرمند دهه 60 حضور بیرمقتری در تئاتر پیدا کردند. چرا که گویا برنامهریزی سازمانهای مربوطه و مدیران هنری بیش از تولید روی آموزش آن هم نه به صورت خیلی جدی معطوف شده بود.»
امیرحسین شفیعی، کارگردان نیز در این باره می گوید:« آرام آرام این آثار در دهه نود کمتر میشود، هر اندازه که رشد تولیدات ما در حوزه دفاع مقدس کمرنگ میشود به همان اندازه نهادها و موسسات فرهنگی که برای حمایت از جریان فرهنگی دفاع مقدس رشد میبایند، بیشتر میشود.»
وی می افزاید:« ما برای موضوعی به این مهمی، تئاتر مقاومت، دهها سازمان و نهاد فرهنگی داریم، اما این خوب نیست که در دهه 90 بعد از سی سال که از دفاع مقدس میگذشت درباره افول تئاتر دفاع مقدس صحبت کنیم. هنرمندان همیشه برای تولید اثر آماده بودند، اما چرا یک دورهای آثار رشد پیدا میکنند و دورهای افول؟ سوال اینجا است که هنرمند به وظیفه خود عمل و اثری را تولید میکند آیا نهادهای مرتبط هم به همان میزان به وظایف خود در حوزه دفاع مقدس عمل کرده اند یا خیر؟ باید بررسی کرد که این نهادها کار خود را به درستی انجام داده اند و اگر به درستی کار خود را انجام داده اند چرا تولیدات حوزه دفاع مقدس افول کرده است؟ اینها نکات مهمی است که کمتر به آن پرداخته میشود.»
تلاش هنرمندان قم و ارتباط با جهان
استان قم می تواند تبدیل به یک قطب تئاتری به ویژه در زمینه تئاتر مقاومت و تئاتر دینی شود. در این سالها نیز هنرمندان قمی تولیدات در خور تاملی در زمینه تئاتر مقاومت تولیده کرده اند، برخی از آنان افتخارات ملی و بین المللی نیز کسب کرده اند. بنابر اظهارات رئیس انجمن هنرهای نمایشی قم، هشت تئاتر از هنرمندان این استان در 10 سال گذشته در کشورهای مختلف اروپایی و آسیایی به روی صحنه رفته است. با وجود اینکه تئاتر قم از سال های رونق خود فاصله گرفته ولی همچنان حرف های زیادی برای گفتن در سطح کشور دارد که اعزام گروه های مختلف تئاتر این استان به کشورهای مختلف تایید کننده این ادعاست.
برخی از این نمایش ها مانند نمایش شام آخر با موضوع دفاع مقدس در 10 کشور جهان به روی صحنه رفته است. ظرفیت تئاتر و هنرهای نمایشی در استان قم بسیار بالاست که توجه به آن می تواند موجب تحول در تئاتر این استان شود.
رئیس انجمن هنرهای نمایشی وقت این استان وجود 500 هنرمند تئاتر، 20 استاد هنر تئاتر و 70 لیسانس تئاتر در حوزه های مختلف کارگردانی، نمایشنامه نویسی، طراحی لباس، طراحی صحنه و گریم را از جمله ظرفیت های تئاتر استان قم می داند. قم قابلیت تبدیل به قطب مهم تئاتر کشور به ویژه در حوزه تئاتر دینی را دارد که دستیابی به این هدف نیازمند درک اهمیت هنرهای نمایشی و اثرگذاری آن بر مخاطبان از طرف مسئولان است.
نمایش «یک دختر، یک سرباز» نخستین بار در سال 1385 توسط گروه تئاتر ایده به تولید رسیده و موفقیت هایی از جمله کسب هفت جایزه نخست سیزدهمین جشنواره تئاتر بینالمللی کودک و نوجوان، حضور در جشنوارهای هند، مالزی و امارات یکی از نمایش های موفق سال های اخیر قم در حوزه کودک ونوجوان است.
«شام آخر» در ژانر دفاع مقدس و بی کلام از دیگر نمایش های موفق استان قم در سال های اخیر است که این نمایش در کشورهای مختلف مانند اسلواکی، ترکیه، دانمارک، سوئد، ژاپن و کشورهای مختلف دیگر به روی صحنه رفته است.
نمایش «خدا خوب است»، «قصه پادشاه سرزمین قصه ها»، «حسنک کجایی»،«بهترین مامان این حوالی»، «گاراژ تیاتر» و «ایده» از جمله آثاری است که در سال های اخیر درکشورهای خارجی از جمله ژاپن، لبنان، سوئد، هند، ارمنستان، به روی صحنه رفته اند.
تئاتر قم در زمینه های مذهبی- آئینی، کودک و نوجوان و دفاع مقدس ید طولایی داشته و اساتید و پیشکسوتان زیادی در این شهر تلاش فراوان برای تئاتر استان و کشور را متحمل شده اند.
افق های روشن
تئاتر مقاومت زمینه ورود به متون بیگانه را برای ایجاد فضاهای متنوع تر، برخورداری از زیبایی شناسی قابل تعیمیم و لزوم یافتن تکنیک ها و شیوه های جهانی تر را در این حوزه فراهم کرده است. نمایش جهان انزوا کاری از رضا کوچک زاده یکی از این مثال هاست که ما را با تجربۀ متفاوتی همراه می کند.
نمایش جهان انزوا بر اساس نمایشنامه ای از نائومی والاس نمایشنامه نویس امریکایی و به کارگردانی رضاکوچک زاده با حمایت انجمن تئاترانقلاب و دفاع مقدس و برای سیزدهم جشنواره تئاتر مقاومت تهیه و تولید شده بود. نمایش، نگاهی منتقدانه و ضد جنگ به رخداد های پیرامونی منطقه خاورمیانه داشت و از یکم تا 22 مرداد 95 در تالار استاد انتظامی خانه هنرمندان ایران بر روی صحنه بود. امیر محمدی و محسن خدری در این نمایش ایفای نقش کردند.
جهان انزوا نوشتهی نائومی والاس نویسنده آمریکاییست که روایتی بیشتر توصیفی و کمتر تصویری از جنگ آمریکا در عراق است. روایتی دردناک، سخت و با پیچیدگیهای عمیق احساسی که گاه با به کارگیری ایدهها و شعرهایی از شاعران عرب، آمریکایی و کرد راه پر پیچ و خم روایت را دنبال میکند. جهان نمایش از طریق دو بازیگر روایت میشود که سرباز کشته شده در جنگ عراق و آمریکا هستند و مخاطب از راه هزارتوی ذهن این دو شخصیت ـکه شاید مرگ را بتوان ابزاری برای توجیه پیچیدگی این هزارتو نامیدـ داستان جنگ در خاور میانه را تعقیب میکنند. این دو، روایتی بیشتر ابزرود را برای القای رنجها و آلام بشری در عراق بیان میکنند. داستانی که خاطراتشان از دوران کودکی، نوجوانی و جوانی و هنگام مرگ را در بر میگیرد.
رضا کوچکزاده با همکاری دو بازیگر خوب ؛ امیر محمدی و محسن خدریتوانسته روایت فلسفی نائومی والاس از جنگ را که کیفیتی بیشتر توصیفی دارد تا تصویری، به خوبی به زبان تصویر برگرداند. جهان انزوا از آثاریست که باید دیده شود تا به شکل دوسویه هر دو طرف بازیگران و عوامل اجرایی و مخاطبان و تماشاگران درباره یکدیگر قضاوتی عادلانه کنند.
شهدای غواص
شهدای غواص با توجه به کشف محل واقعه بستر بسیاری از تولیدات تئاتری را به شکل متمرکز فراهم کرد. اما در این زمینه فقط تعدادی از آثار توانستند تا حد بیشتری در این موضوع بسیار مهم و حساس دقیق شوند باشند و از آن الهامات بهتری را به صحنه بیاورند.
نمایش «دریا دلان» از نمونه آثاری است که در این حوزه با نگاهی نو و به دور از اظهار نظرهای سلیقهای گروهها و ارگانهای گوناگون شکل گرفته است.
این نمایش میدانی که در قالب پرفورمنس طراحی شده، انتظار مادر شهیدی را که سالهاست در جستوجوی فرزند خود است، روایت میکند و در این میان نقبی نیز به شهدای غواص کربلای۴ می زند. «دریادلان» از جمله آثاری است که بهواسطه فضاسازی مطلوب و ایجاد زمینه برای برقراری هر چه بیشتر ارتباط با مخاطبانی از نسل امروز، کموبیش مورد توجه قرار گرفته و این شبها نیز اجرای آن در محوطه تئاترشهر تا 20خرداد ادامه دارد.
شکلگیری این نمایش که در آب و شرایطی که چندان آسان نیست رقم میخورد و نگاهی که در آن وجود دارد، از موضوعاتی بود که امیرحسین شفیعی، کارگردان این اثر دربارهاش بیان کرد: ما نمایش را همزمان با تفحص پیکر شهدای غواص و زمانی که اعلام خبر آن موجی از احساسات را بین مردم ایجاد کرد، شکل دادیم. در همان زمان من تصمیم گرفتم که به جهت ادای دین به این شهدا که واقعاً از مظلومترین شهیدان دفاعمقدس هستند، کاری انجام دهم. پیش از آن هم در نظر داشتم که در آب به یک اجرا برسم و زمانی که موضوع شهدای غواص پیش آمد، با همکارانم تصمیم گرفتیم که نمایش دریادلان را در آن فضا اجرا کنیم. علاقه من هم اغلب به سمت کارهای محیطی است و همه اینها دست به دست هم دادند تا دریادلان در فرصتی حدود 35روزه شکل بگیرد. در آن مقطع ما هر روز بهصورت فشرده تمرین میکردیم و برای اربعین شهدای غواص، نخستین اجرا را انجام دادیم. بعد از اجرا هم، کار خوبتر از آنچه فکر میکردیم از آب درآمد و فضای معنوی که پشت آن بود، قطعا در این امر به ما کمک کرد.
نمایش «جان گز» به نویسندگی هاله مشتاقی نیا و کارگردانی نیما دهقان، کار دیگری بود که به مسئله شهدای غواص و بازخورد آن در جامعهای مغفول پرداخته بود. نمایش جامعهای خیالی را بهعنوان جامعه پس از جنگ ترسیم کرده بود؛ جامعهای خواب زده و در غفلت که همه چیز را از یاد برده است و شهدا در آن دیگر محلی از اعراب ندارند.
رخدادهای امید بخش سال های میانی
در سال های میانی دهه 90 اداره کل هنرهای نمایشی به تولید آثار کیفی براساس زندگی فرماندهان و وقایع جنگ پرداخت که حاصل آن آثار پرمخاطبی شد که برصحنه حرفه ای درخشیدند . آثاری همچون ترن به نویسندگی و کارگردانی حمیدرضا آذرنگ ، این نمایش با محور قرار دادن کشف پیکر شهدای جنگ، آسیبهای اجتماعی ناشی از جنگ را در سطوح مختلف را بر صحنه سالن اصلی تئاتر شهر به نمایش گذاشت.
پیکر هفت شهید گمنام کشف میشود و مقرر میشود این شهدا بر روی تپهای زیبا و خوش آبوهوا به خاک سپرده شوند. تشییع پیکر شهدا وسیلهای میشود تا مخاطب را با خود به لایههای مختلف زندگی خانواده شهدا، مفقودین، جانبازان و حتی متولیان امور امروز آنها ببرد. هرچند ترن حامل پیکر هشت شهید مفقودالاثراست و قرار است آنها را از آسمان به زمین بیاورد ولی درواقع این تماشاگران هستند که سوار بر ترن به دنیا دیروز و امروز سرگذشت آدمها در جنگ سفر میکنند. نمایش نقدی جدی بر فراموشی فراگیر درمورد جایگاه شهدا و فرهنگ مقاومت دارد.
این رویکرد نتایج درخشان بسیاری را پدید آورد ازجمله تغییر بافت مخاطبان نمایش های دفاع مقدس چنانکه در این تجربه مخاطبان تئاتر حرفه ای و هنرمندان و فعالان این حوزه بصورت فراگیر با خرید بلیت به تماشای چند باره نمایش نشستند و در هنگام اجرا آنچنان با موضوع همراه شدند که بی پروا به ابراز احساسات پرداختند . در کنار دیگر فاکتور های موفق نمایش شاید ترن از منظر این میزان مخاطب پذیری نقطه عطفی در تاریخ تئاتر دفاع مقدس و مقاومت تلقی شود.
نقد وارد
جشنواره زدگی را اگر به دیدۀ درست و راستین مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم؛ می توانیم گامهای بهتری را برای تمرکز در تولید و اجرای متون نمایشی با موضوع تئاتر مقاومت برداریم. شوربختانه در توجه به گزارشی که به بررسی جشنواره ها و فعالیت تئاتر دفاع مقدس سال 1397 در ایران تئاتر آمده است، نظر اجمالی بیندازیم؛ در می یابیم که حتی به اندازه یک یا دو مورد کار ماندگار در این جشنواره ها تولید و اجرا نشده است اما اگر در این چهل سال اگر سالی فقط یک یا دو مورد چنین آثار چشمگیری تولید می شد الان با افتخار در این چهل سالگی تئاتر مقاومت ما با یک کتاب لبریز از معنا و تحلیل درباره این آثار به قاعده و ماندگار همراه می شدیم. درواقع توقع و انتظار مردم هم همین آثار ماندگاری است که برای آنان خاطره شده است.
♦جشنواره سراسری تئاتر مقاومت
مهمترین جشنواره تئاتر دفاع مقدس بی شک جشنواره سراسری تئاتر مقاومت است که ایجاد رویه ای تازه از تعاملات، کنش ها و واکنش های متفاوت و تازه به تئاتر مقاومت همه ساله برگزار می شود.
♦بیست و یکمین جشنواره ملی تئاتر فتح خرمشهر
جشنواره ملی تئاتر مقاومت فتح خرمشهر از سال 1377 به همت هنرمندان خرمشهری و با محوریت حماسه فتح خرمشهر و رخدادهای هشت سال دفاع مقدس ، شروع به کار کرد،.
♦ جشنواره تئاتر استانی منطقه آزاد اروند
این جشنواره استانی نیز با توجه به جغرافیای خود آثار دفاع مقدس را مورد توجه قرار داد.
♦جشنواره سراسری تئاتر ملی ایثار
این جشنواره که با هدف ایجاد فضایی مناسب جهت خلق تجربه های نوین و کشف افقهای تازه در عرصه تئاتر با موضوع ایثار و شهادت، بزرگداشت یاد و خاطره شهدای مدافع حرم ،انقلاب و دفاع مقدس ، تبیین عنصر ایثار ،فداکاری و از جان گذشتگی در اندیشه اسلامی و ملی و بازنمایی تاثیر فرهنگ ایثار و از خود گذشتگی بر جامعه امروز ایران به اجرا درآمد.
♦جشنواره ملی هنرمندان شاهد و ایثارگر
در این جشنواره که با هدف شناسایی و جذب استعدادهای هنری و نیز برنامهریزی فرهنگی برای ارتقای سطح تخصصی آنها و حضور موثر در عرصههای فرهنگی و اجتماعی برگزار شد.
♦جشنواره تئاتر محیطی موزه
اولین جشنواره تئاتر محیطی موزه با هدف آشنا سازی نسل جدید و با نشاط انقلاب اسلامی را به واسطهی هنر والای تئاتر با تاریخ معاصر و پر از حادثه این مرز و بوم در باغ موزه انقلاب و دفاع مقدس برگزار شد.
♦نخستین هنرواره حبیب اردبیل
نخستین هنرواره حبیب با هدف ترویج فرهنگ دفاع مقدس و تکریم از رزمندگان و شهدای مدافعان حرم با محوریت سردار شهید سرلشکر «داور یسری» در اردبیل برگزار میشود.
در این هنرواره که به همت اداره کل حفظ و نشرآثار و ارزش های دفاع مقدس و با مشارکت اداره کل فرهنگ و ارشاداسلامی استان، صداوسیما، شهرداری اردبیل، حوزه هنری و بسیج هنرمندان و واحد فرهنگی سپاه حضرت عباس(ع) استان در بخش های نمایش، فیلم کوتاه و مستند، عکس و هنرهای تجسمی برگزار شد.
♦جشنواره ملی تئاتر لاله های سرخ اندیمشک
جشنواره ملی تئاتر لالههای سرخ اندیمشک باسابقه سه دهه فعالیت با هدف گرامیداشت حماسه چهارم آذر روز مقاومت مردم اندیمشک، تکریم دستاوردهای انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و حماسه های مدافعان حرم در شهر اندیمشک برگزار می شود.
♦جشنواره تئاتر مرصاد
دهمین جشنواره تئاتر مرصاد با هدف حفظ و انتقال مفاهیم حماسه باشکوه مرصاد به همت ادارهکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کرمانشاه در اسلامآباد غرب برگزار می شود.
♦جشنواره تئاتر فجر و دیگر جشنواره هایی که به موضوع مقاومت توجه کردند
علاوه بر جشنواره ها و همایش های اختصاصی با محوریت دفاع مقدس، در سایر جشنواره ها نیز ردپای محسوسی از تلاش مسئولان حوزه نمایشی کشور در مسیر ارتقای فرهنگ مقاومت در کشور و آشنایی نسل جوان با 8 سال دفاع مقدس دیده شد.
در عموم جشنواره های مطرح تئاتر کشور از جمله جشنواره بین المللی فجر که به صورت ویژه به این مقوله اشاره داشت، در اکثر جشنواره ها نیز نگاه جامعی به این مقوله شد و آثار مختلفی در این حوزه در معرض دید عموم قرار گرفت.
نخستین جشنواره سرو
جایزه بزرگ «سرو» برای نخستین بار در کشور و در بخشهای نمایشنامه، کارگردانی، بازیگری مرد و بازیگری زن، طراحی صحنه و موسیقی و نمایش برگزیده به منظور تجلیل از فعالان تئاتر دفاع مقدس انقلاب اسلامی و مقاومت در سال ۹۸، به همت انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس بنیاد فرهنگی روایت فتح در مرداد 99 برگزار شد. در این جشنواره تقریبا اکثر آثار مرتبط با موضوع مقاومت شرکت کرده بودند
برگزاری این میزان جشنواره و متاثر از آنها جریان کمرنگ اجرا ، گویای یک جمع بندی درست از همه جشنواره هایی است که نمی توانند در زمینه رشد و سمت و سو گرفتن تئاتر کشور تاثیرگذار باشند و با صرفه جویی در برگزاری آنها می توان به تولید نمایشنامه، پژوهش و اجرای تئاتر اهمیت بیشتری قائل شد که ذات تئاتر در چنین چیزهای حقیقی و باورمندی ریشه دارد. باید قبول کنیم که جشنواره بیشتر بساط خودنمایی هستند تا اینکه قاعدۀ مرسومی برای تاثیرگذاری و جریان سازی در تئاتر باشند؛ چه بهتر که کمتر شوند و به جای تولیدات مصرف گرایانه برای تولیدات ماندگار و تاثیرگذار سرمایه گذاری کنیم که هم برای مخاطبان عالی است و هم خود تئاتر.
تئاتر مقاومت تا کجا ؟
دکتر قطب الدین صادقی در نشست تخصصی تئاتر دفاع مقدس می گوید: در همه جای دنیا جنگ دو نوع است؛ اول جنگی که امپریالیستی است و برای کشورگشایی انجام میشود و دوم جنگ که حالت تدافعی دارد. من دربارۀ نوع اول جنگ حرفی ندارم چون برایش حقانیت متصور نیستم، اما در شکل دومِ جنگ حرف برای گفتن زیاد است. حماسه، به نوعی اصلیترین پیوند هنر و جنگ است. همین حماسه نیز به جنگ مشروعیت میبخشد. نکتۀ دیگر اینکه تمام آثاری که در زمان جنگ ساخته میشوند با آثار بعد از جنگ تفاوت دارند؛ زیرا آثار دوران نبرد هیجانزده هستند. این اتفاق هم طبیعی است، چون باید بهواسطۀ این تولیدات، جوانان را به جبهه رفتن تشویق کرد، اما کارهایی که حدودا ۱۰ سال بعد از جنگ تولید میشود، تولیداتی هستند که نگاه به واقعیات دارند. همچنین آثار بعد از جنگ عموما تحلیلگر و آموزنده هستند، اما این ویژگی را برای آثار زمان جنگ نباید متصور شد.
این مولف و مترجم کتب هنری و ادبی با بیان اینکه در سالهای ابتدایی انقلاب برخورد خوبی با هنرمندان تئاتر نشد، می افزاید:« در سالهای ابتدایی انقلاب با برخی رفتارهای هیجانی اقداماتی صورت گرفت که سبب شد عدهای از هنرمندان خانۀ خود را رها کرده و کوچ کنند. اما هنرمندانی که باقی ماندند مجبور شدند به سینما یا تلویزیون بروند، زیرا در تئاتر کاری برای آنها وجود نداشت! دوری هنرمندان تئاتر از این عرصه، زمینه را فراهم آورد تا آماتورها در تئاتر قدرت بگیرند و آثاری سطحی به اسم تئاتر جنگ روی صحنه برود.»
صادقی درخصوص کیفیت آثار تئاتر در آن روزها می گوید:« مسلما با توجه به شرایط آن روزها این آثار از تحلیل چندانی برخوردار نبودند و تصویری نسبی از دوران جنگ را ترسیم میکردند که شاید خیلی هم باکیفیت نبود. شخصیتها و نمایشها شکل دراماتیک و پرداخت حرفهای نداشتند و بهندرت آثار خوب دیده میشد. آثار عمومی از اندیشه خالی بود و اجراها سوزناک و ملودرام بودند. همچنین چهرهای مفلوک از دشمن نشان داده میشد، در صورتی که درواقع این چنین نبود و ایران با دشمن تا بن دندان مسلح و نیرومندی در نبرد بود.
یکی دیگر از موارد مورد بحث در ساختار تئاتر جنگ ما که میبایست کارهای جدیتری روی آن انجام شود، تقویت ابعاد و بیان وجوه مختلف شخصیتهاست که باید به دور از شعارزدگی، شخصیتپردازیِ مناسبی از آدمهای حاضر و مرتبط با جنگ صورت پذیرد. همچنین در کارهای این حوزه، روایت بر درام چیرگی دارد و مشاهده میکنیم که در اکثر کارها بهجای دیالوگ در نمایشها، شخصیتها بیشتر در حال مباحثه هستند؛ البته در چند سال اخیر آثاری را در این حوزه شاهد بودم که ساختار دراماتیک قابلقبولی داشتند و با ساختارشکنی درست و مناسب، حضور درستی در این عرصه بهعنوان یک اثر تئاتر جنگ داشتند که جای امیدواری است.»
مدرس دانشکدۀ هنرهای زیبا، داشتن زبان انتقادی در تئاتر جنگ، نقد سوءاستفاده از ایدئولوژی پس از جنگ، نقد منفعتطلبی برخی اقشار جامعه در سالهای جنگ، بیان بحران هویت آدمهای جنگ، برزخ و خشونت مستتر در جنگ و وارونهگرایی ارزشهای اخلاقی در میدان نبرد را از جمله راهکارهای دراماتیزه شدن تئاتر جنگ برشمرد.
بنابراین می توان از این نوع اظهارات به یک جمع بندی کلان رسید که تئاتر دفاع مقدس هنوز هم می تواند تداوم داشته باشد واین تداوم مستلزم پرداختن به واقعیت های فراموش شده و انکار شده ای است که هر یک به گونه ای فحوای حقیقی دوران هشت سال دفاع یک ملت را در خود دارد.
منابع:
امیر امیری، بررسی ادراک سازی تئاتر از فضای فرهنگی، هنری سیاسی و اجتماعی، سدید، پنجشنبه ۲۶ تیر ۱۳۹۹.
انتقاد کارگردان و نویسنده تئاتر دفاعمقدسی «دریادلان»، صبح نو.
سعید تشکری، تخصص از تئاتر دفاع مقدس خارج شده است، خبرگزاری دفاع مقدس، ۰۵ مهر ۱۳۹۶.
صمد چینی فروشان گفت: تئاتر مقاومت باید به عنوان یک نیاز اجتماعی مطرح شود، خبرگزاری شبستان، 4 مهر 1396.
صهبا منیرزاد، نگاهی به نمایش جهان انزوا،به کارگردانی رضا کوچکزاده، ایران تئاتر، سهشنبه ۱۲ مرداد1395.
نشست پژوهشی «بررسی چهار دهه تئاتر دفاع مقدس» برگزار شد، خبرگزاری برنا، 2 مهر 1399.
نگاهی به فعالیت های تئاتر کشور در حوزه دفاع مقدس در سال 97، ایران تئاتر، دوشنبه ۲۰ اسفند ۱۳۹۷.