گام به گام با حیات دشوار هنرهای نمایشی در بحران کرونا (4)
ویروس کرونا چگونه بر تغییر روشاجرای نمایش تاثیر گذاشت؟
نگاهی به تلاش های صورت گرفته برای جذب مخاطب
ایران تئاتر – سید رضا حسینی: پس از شیوع ویروس کرونا هنرهای نمایشی تاثیر فراوانی از شرایط تازه پذیرفت و حتی در مقطعی که قرنطینه از سوی برخی کشورهای جهان اجباری شد، به طور کامل به حاشیه رفت. با این حال تئاتر توانست به مدد استفاده از برخی خلاقیتهای تازه به راه خود ادامه دهد.
در مطالب پیشین سایت ایران تئاتر با عنوان "گام به گام با حیات دشوار هنرهای نمایشی در بحران کرونا " به تلاش هنرمندان تئاتر ایران ، اقدامات و خلاقیت هایی که برای اجرای نمایشهای خود به خرج دادند تا سالنهای نمایش به طور کامل از رونق نیافتد اشاره شد. در مطلب پیش رو به نمونههای دیگری از این تلاش ها اشاره کنیم. روشهایی که به کار گرفتن آنها موجب شد تا تئاتر بتواند مسیر پر دست اندازی که پس از کرونا مجبور به پیمودن آن گردید را افتان و خیزان ادامه دهد.
نمایشهای غیر تصویری
پس از آنکه به دلیل شیوع ویروس کرونا و اجرای قرنطینه سالنهای نمایش فراوانی در نقاط مختلف جهان تعطیل شد، طراحان تئاتر به جای استفاده از روشهای سنتی راههای دیگری را برای اجرای نمایش آزمودند. یکی از این راهها طراحی نمایشهای صوتی یا رادیویی بود. البته تولید نمایش صوتی شیوه جدیدی برای اجرای نمایش به شمار نمیرود و نمایش رادیویی از زمان پیدایش رادیو وجود داشت. با این حال پس از تولد تلویزیون و افزایش محبوبیت آن در بین خانوادهها نمایش رادیویی و حتی خود رادیو در بسیاری از کشورها به حاشیه رفت.
در زمانهای که گوش دادن به پادکست به یکی از عادتهای روزانه مردم تبدیل شده است، نمایش رادیویی میتواند از مخاطب بیشتری نسبت به گذشته برخوردار باشد. شیوع کرونا تعداد این مخاطبان بالقوه را افزایش داد. از همین رو برخی از گروههای تئاتر به طور موقت از اجرای نمایشهای صحنهای فاصله گرفتند و به طراحی نمایشهای رادیویی و صوتی پرداختند.
با این حال بازیگران بسیاری از گروههای نمایش مایل بودند حتی در دوران قرنطینه نیز همچنان از حرکت برای نقشآفرینی در تئاتر استفاده کنند. آنها نمیخواستند تنها با اتکا به صدا و قرار گرفتن در سایه به یک صداپیشه صرف تبدیل شوند و در سکون به نقشآفرینی بپردازند. چنین تمایلی آنها را به سوی بهره گرفتن از شیوههای دیگری برای اجرای نمایش سوق داد. شیوههایی که وجود اینترنت امکان استفاده از آنها را برایشان راحتتر کرده بود.
نمایشهای صوتی از دیرباز در ایران تولید شدهاند و هنوز هم ساخت آنها ادامه دارد. بر همین اساس بازیگران تئاتر، میتوانند فعالیت خود را تا پیش از عادی شدن شرایط و رفع خطر ویروس کرونا در عرصه ساخت پادکست و نمایش صوتی ادامه دهند. مسلما برای کسب درآمد از این روش نیاز به حمایت مالی اسپانسر وجود دارد. این کار همت کسانی را میطلبد که به هنرهای نمایشی اهمیت میدهند و قادر به حمایت از آن هستند.
اجرای نمایشنامه خوانی از طریق اینترنت
آن دسته از اهالی تئاتر که نمیخواستند تنها به صدا بسنده کنند و قید تصویر را بزنند به سراغ اینترنت رفتند و آثار خود را در قالب نمایشهای آنلاین در معرض دید تماشاچیان قرار دادند. برای انجام این کار پلتفرمهای مختلفی توسط آنها مورد استفاده قرار گرفت که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد.
یکی از روشهایی که بازیگران تئاتر برای ارتباط با مخاطب خود از آن بهره گرفتند استفاده از نرم افزارهای ارتباطی بود که به منظور برگزاری کنفرانس آنلاین طراحی شده است. این شیوه به آن دلیل انتخاب شد که در بسیاری از کشورها پس از آغاز قرنطینه مردم اجازه حضور در اماکن سربسته به شکل گروهی را نداشتند. به همین دلیل بازیگران تئاتر نمیتوانستند روی یک صحنه واحد در کنار یکدیگر به اجرای نمایش بپردازند. از طریق برقراری ویدیو کنفرانس هر کدام از بازیگران به طور جداگانه نقش خود را در محلی که حضور داشت ایفا میکرد. تماشاچیان نیز به آنها ملحق میشدند و اجرای نمایش را دنبال میکردند.
استفاده از نرم افزارهای مختص برگزاری کنفرانس آنلاین این اجازه را به تماشاچی میداد تا به جزئی از نمایش تبدیل شود و از قامت یک تماشاچی صرف فراتر برود. این موضوع بسیاری از طراحان تئاتر را به طراحی و اجرای نمایشهای تجربی ترغیب کرد. به عنوان مثال در برخی از این نمایشها بازیگران به صورت بداهه پرسشهایی را با تعدادی از تماشاچیان مطرح میکردند؛ یا آنکه وظیفه اجرای برخی از افکتهای صوتی نمایش نظیر تقلید صدای پرندگان یا حیوانات یا حتی صداهای موجود در طبیعت نظیر باد و طوفان به تعدادی از تماشاچیان واگذار میشد. به کارگیری چنین روشی موجب میشد که تماشاچیان تئاتر بیش از نمایشهایی که به شکل کلاسیک اجرا میشود خود را در دل صحنه ببینند و در پیشبرد نمایش نقش هر چند کوچکی داشته باشند.
با این حال استفاده از نرم افزارهای مختص برگزاری کنفرانس آنلاین اجازه تماشای نمایش را تنها در اختیار تعداد محدودی از مخاطبان قرار میداد. این در حالی بود که بسیاری از گروههای تئاتر، به خصوص آنهایی که قصد اجرای نمایشهای تجربی و نوگرا را نداشتند و هدفشان اجرای نمایش به شکل کلاسیک بود، تمایل داشتند مخاطبان گستردهتری داشته باشند. از همین رو تلاش کردند تا پلتفرمهای مجازی دیگری را برای اجرای نمایش بیازمایند و امکان مشاهده تئاتر را در اختیار تماشاچیان بیشتری قرار دهند.
با توجه به محدود بودن مخاطبان در این روش نمیتوان انتظار کسب درآمد قابل توجهی را از طریق اجرای نمایش در قالب کنفرانسهای آنلاین داشت. بنابراین استفاده از ویدیو کنفرانس به منظور اجرای نمایش بیشتر برای نمایشهای ساده و کاملا تجربی مناسب است. نمایشهایی که بازیگران آن نیاز به تمرین و هماهنگی چندانی ندارند و بخش عمدهای از داستانگویی به شکل بداهه صورت میگیرد. اکنون که به دلیل وجود کرونا خطر بیشتری تجمعات چند نفره را تهدید میکند استفاده از این روش برای تمرین تئاتر نیز مناسب است.
نزدیک شدن تئاتر به سینما
یکی دیگر از پلتفرمهای مجازی که برخی طراحان تئاتر سعی کردند در دوران قرنطینه از آن برای ارتباط غیر مستقیم با تماشاچیان استفاده کنند رسانههای مجازی و آنلاین مربوط به اشتراکگذاری ویدیو بود. این روزها در میان رسانههای مذکور شبکه یوتیوب از همه مشهورتر و پر مخاطبتر است. از همین رو کسانی که قصد دارند آثار تصویری کوتاه و بلند خود را از طریق اینترنت با دیگران به اشتراک بگذارند معمولا به سراغ این شبکه آنلاین میروند. برخی از طراحان تئاتر در نقاط مختلف جهان نیز همانند ایران پس از شیوع کرونا از همین شیوه استفاده کردند و نمایشهای ضبط شده خود را در دوران قرنطینه با مخاطبان به اشتراک گذاشتند.
تعدادی از این آثار با استقبال مناسبی از سوی تماشاچیان همراه شد و بازخوردهای مثبتی دریافت کرد. در تجربه جهانی این روش به عنوان مثال نمایش «جین ایر» که توسط «تئاتر ملی زنده» اجرا شده بود پس از پخش شدن از یوتیوب در همان آغاز قرنطینه به نمایش موفق و پر مخاطبی تبدیل گردید؛ به گونهای که صحبت از این نمایش بلافاصله به موضوع محبوبی در شبکههای اجتماعی تبدیل شد. کاربران شبکههای اجتماعی اینترنتی در عرض یک هفته بیش از چهار هزار و ششصد بار به نمایش جین ایر اشاره و در مورد آن صحبت کردند.
تئاتر ملی زنده یک شرکت ساخت تئاتر در انگلستان است که نمایشهای خود را ضبط میکند و معمولا آنها را از طریق پخش در سالنهای سینما در معرض دید تماشاچیان قرار میدهد. در ضبط نمایشهای این گروه از برخی تکنیکهای سینمایی نظیر زوم کردن دوربین نیز استفاده میشود تا اجرای تئاتر اندکی از حالت خشکی و یکنواختی در بیاید و جذابیت بیشتری برای بینندگان داشته باشد. با این حال تعداد این تکنیکها آنچنان فراوان نیست که نمایش ضبط شده به یک فیلم سینمایی یا سریال تلویزیونی تبدیل شود. در واقع میتوان گفت که این نمایشها از همان ابتدا برای پخش شدن از پرده بزرگ سینما ساخته و پرداخته میشوند؛ امری که آنها را از تلهتئاتر یا نمایش تلویزیونی متمایز میسازد.
دیگر تفاوت آنها با نمایش تلویزیونی این است که برای دیدن این قبیل نمایشها در پلتفورم های عرضه کننده باید بلیط خریداری کرد. تفاوت بعدی این نمایشها با تلهتئاتر این است که به صورت زنده ضبط و پخش میشوند؛ امری که آنها را بیش از شبیه بودن به نمایش تلویزیونی به تئاتر واقعی شبیه میسازد. در واقع تنها تفاوت نمایشهای منحصر به فرد محصول پخش زنده با نمایشهایی که در سالن تئاتر اجرا میشوند این است که بیننده آنها را نه از دریچه چشم خود که از دریچه دوربین و خروجی دیدئو دیجیتالمشاهده میکند. تجربه خوب نمایشهای پخش زنده در کشورمان در تازه ترین تجربه عدد شگفت انگیز چهل هزار کاربر را برای یک اجرای خیابانی به مناسبت میلاد پیامبر اسلام ص رقم زد .
این روش جهانی در دیگر کشورها نیز با توجه به وجود تجربه حرفه ای پیش از شیوع کرونا با شدت بیشتری بکارگرفته شد. همچنان که گفته شد با تعطیلی سالنهای نمایش پس از شیوع کرونا و آغاز قرنطینه گروه نمایش ملی زنده به سراغ پلتفرمهای نمایش آنلاین رفت تا از این طریق ارتباط خود را با مخاطبان حفظ کند. یکی دیگر از نمایشهای موفق این گروه که در دوران قرنطینه به صورت آنلاین و نه در سالن سینما برای مخاطبان پخش شد «یک مرد و دو حکمران» نام داشت. این تئاتر بر اساس نمایشنامه «خدمتگزار دو ارباب» نوشته نمایشنامه نویس قرن هجدهمی «کارلو گولدونی» طراحی شده بود. این نمایش در مدت یک هفته به رقم دو میلیون و ششصد هزار بازدید آنلاین دست یافت که در نوع خود رقم قابل ملاحظهای است. اگر نمایش مذکور در مدت زمان مشابهی از طریق پخش در سالن سینما در معرض دید عموم قرار میگرفت امکان نداشت بتواند به چنین رقم بازدید خیره کنندهای دست یابد.
در ایران پیش از شیوع چندین وبسایت و نرمافزار بومی پخش آنلاین محتوای تصویری وجود داشت که با شیوع کرونا تعداد آنها افزایش یافت . این پلتفورم ها از قابلیت پخش زنده نیز برخوردارند وهیچ مشکلی برای ضبط و اجرای تئاتر به هر دو صورت زنده یا غیر مستقیم وجود ندارد. بنابراین میتوان به راحتی از این روش نیز استفاده کرد. امروز با اطمینان میتوان گفت که این روش امتحان خود را در کشور ما پس داده است.
اجرای نمایشهای کمتر تجربه شده
همان گونه که اشاره شد شیوع کرونا و قرنطینه اجباری ناشی از آن موجب به کار گرفتن شیوههای متفاوت برای اجرای تئاتر و رواج یافتن نمایشهای تجربی گردید. به این منظور طراحان تئاتر علاوه بر اینترنت از ابزارهای دیگری مانند تلفن نیز استفاده کردند. گرچه استفاده از تلفن تعداد مخاطبان نمایش را به حداقل میزان ممکن کاهش میدهد و هم بازیگران و هم تماشاچیان تئاتر را به شدت محدود میکند، اما در عین حال میتواند فرصت تجربههای متفاوتی را برای بازیگر و بیننده فراهم آورد و نمایشهایی را خلق کند که امکان اجرای آنها تا کنون فراهم نشده است؛ به ویژه آنکه به دلیل در ارتباط بودن تماشاچی و بازیگر از طریق تلفن تئاتر اجرا شده به یک تئاتر تعاملی تبدیل میشود.
گروه تئاتر کانادایی «خارج از مارچ» Outside the March یکی از گروههایی بود که پس از شیوع کرونا دیگر نتوانست روی صحنه برنامه اجرا کند. از همین رو اعضای این گروه شیوه منحصر به فردی را برای اجرای یک نمایش تجربی برگزیدند. این تجربه تلفنی یا همان نمایش تعاملی «وزارت اسرار روزمره» نام داشت و کسانی که علاقهمند به شرکت در آن بودند پس از پرداخت هزینه ورودی متعهد میشدند که به مدت شش روز راس ساعت معینی که خودشان آن را تعیین می کردند (به عنوان مثال ساعت شش بعد از ظهر) منتظر دریافت یک تماس تلفنی از سوی گروه نمایش باشند.
هر کدام از این تماسها ده دقیقه طول میکشید و بازیگر پشت تلفن به عنوان یک کارآگاه پرسشهایی را با فرد تماشاچی مطرح میکرد. داستان نمایش تعاملی مذکور به صورت فیالبداهه از میان همین پرسش و پاسخها شکل میگرفت. به عنوان مثال فرد پشت تلفن مدعی میشد که یخچال خانهاش گاهی بیش از اندازه صدا میدهد و کارآگاه پس از گرفتن اطلاعات تکمیلی از او توسط چندین پرسش دلیل آن را وجود یک روح سرگردان گرمایی در یخچال تشخیص میداد. در این نمایش حتی اعضای یک خانواده میتوانستند در کنار هم حضور بیابند و به صورت دسته جمعی به پرسشهای کارآگاه پاسخ دهند. به این ترتیب تعداد شرکت کنندگان در تجربه تعاملی مذکور بالاتر می رفت و بر میزان جذابیت آن افزوده میشد.
این روش در قالب جشنواره های منطقه ای با تاکید بر شعار در خانه بمانیم در ایران بدست آمد.شاید بهترین حالت برای استفاده از این روش یعنی اجرای نمایشهای تعاملی تلفنی در قالب چنین جشنواره هایی باشد یا با حمایت دولتی گروه ها این قبیل تئاترهای کم هزینه را به عنوان یک تجربه جدید اجرا کنند. از طریق انجام این کار میتوان تعداد معینی از خانوادههای ایرانی را در استانها و مناطقی که شیوع کرونا در آنها بیش از سایر نقاط کشور است که امروز شامل کل کشور می شود ،سرگرم کرد. سایر نهادها و سازمانهای دولتی و غیر دولتی نیز میتوانند با به خدمت گرفتن گروههای تئاتر مستقل این کار را انجام دهند و سهمی در اجرای یک پروژه کوچک فرهنگی و هنری داشته باشند.
نکات مثبت و منفی پخش تئاتر به شکل آنلاین
پخش نمایش به صورت آنلاین این اجازه را به مخاطبان تئاتر میدهد تا طیف گستردهتری از جامعه را در بر بگیرند.
مزیت دیگر مشاهده تئاتر به صورت آنلاین این است که تماشاچیان به هر شکلی که بخواهند میتوانند به تماشای نمایش بنشینند. از طریق این روش محدودیت مکانی و زمانی خاصی برای دیدن نمایش وجود ندارد و همه چیز به خود تماشاچی بستگی خواهد داشت. برخلاف سالن سینما در سالن تئاتر تماشاچیان با محدودیتهای بیشتری مواجه هستند. آنها معمولا اجازه خوردن یا نوشیدن چیزی را ندارند و نباید زیاد از حد حرکت کنند. تمام این محدودیتها در تماشای آنلاین تئاتر از بین میرود و تماشاچیان آزادی عمل بیشتری برای انتخاب روش دلخواه خود دارند. آنها حتی میتوانند حین مشاهده نمایش با تلفن همراه صحبت کنند یا تئاتر را در وضعیتهای مختلف از جمله در حالتی که دراز کشیدهاند ببینند. از این طریق مشاهده تئاتر برای افراد معلول نیز آسانتر خواهد بود.
بسیاری از پلتفرمهای پخش آنلاین نمایش از قابلیت ارسال نظر و امکان انجام گفتگوی متنی برخوردارند. به این ترتیب تماشاچیان میتوانند حین مشاهده نمایش در مورد آن با یکدیگر به بحث و تبادل نظر بپردازند. این پلتفرمها از طریق بخش نظرات خود چنین قابلیتی را برای کاربران فراهم میآورند. گرچه این قابلیت میتواند موجب حواس پرتی تماشاچیان شود اما این موضوع بیشتر به انتخاب خود آنها باز میگردد؛ اینکه میخواهند تمام توجه خود را به تماشای نمایش معطوف کنند یا آنکه حین تماشا در مورد آن با سایر تماشاچیان نیز بحث و تبادل نظر داشته باشند.
همان گونه که در سطور پیشین این متن به آن اشاره شد یکی از نکات منفی اجرای تئاتر از طریق نرم افزارهای مربوط به برگزاری کنفرانس آنلاین این است که تعداد افراد دخیل در نمایش به عنوان تماشاچی نسبت به سایر پلتفرمها محدودتر است. موردی که میتواند یک نکته منفی تلقی شود. نکته قابل توجه دیگری که در این شیوه مشاهده می شود بحث حریم شخصی افراد است. با توجه به اینکه در کنفرانسهای اینترنتی تمام افراد یکدیگر را میبینند نوع حضور آنها مقابل دوربین به عنوان تماشاچی تا حدی شبیه به حضور در یک سالن تئاتر است؛ به این معنی که تماشاچیان باید از حداقلی از پیراستگی ظاهری برخوردار باشند و مکان مناسبی را برای تماشای نمایش برگزینند. به این دلیل که سایر تماشاچیان معمولا میتوانند آنها را مشاهده کنند و حرکات یکدیگر را دنبال نمایند.
سخن پایانی
استفاده از روشهای نوین و تجربیات جدید برای اجرای نمایشهای متفاوت تنها پس از شیوع کرونا بین طراحان یا بازیگران نقاط مختلف جهان رواج نیافت. بسیاری از بازیگران و کارگردانان تئاتر حتی پیش از شروع کرونا نیز به دنبال یافتن روشهای تازهای برای برقراری ارتباط با مخاطب بودند. در واقع آن دسته از تئاترهای تجربی که نوع اجرایشان متفاوت از حالت کلاسیک است حتی پیش از شیوع ویروس کرونا نیز وجود داشت و توسط گروههای نمایش مختلف در چهار گوشه جهان اجرا میشد.
شیوع کرونا و تعطیلی سالنهای تئاتر تنها موجب شد تا میزان اقبال و اتکا به شیوههای متفاوت اجرای نمایش بیشتر از قبل شود. به طور حتم هر چه دوران فراگیری ویروس کرونا طولانیتر باشد طراحان و بازیگران تئاتر نیز به همان نسبت از روی ناچاری با شیوههای جدید اجرای نمایش تطبیقپذیری بیشتری خواهند یافت. باید دید در آن روزی که همه چیز به حالت عادی باز گردد، منطبق شدن بازیگران و طراحان تئاتر با این شیوههای جدید تا چه اندازه بر تغییر شیوههای قدیمی و سنتی اجرای نمایش تاثیر خواهد گذاشت.