سیاستگذاریهای کلان فرهنگی کشور در آینه سخنان اخیر وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی
هویت دینی و ملی در چشمانداز اهداف فرهنگی پایدار
ایران تئاتر: مقولههای هویت دینی و ملی در چشم انداز «اهداف فرهنگی پایدار» که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در سخنان اخیرش اهمیت ویژه ای برای آن قائل شده، طی چهار دهه گذشته اغلب با محوریت جشنوارههای تئاتری متعددی جلوهگر شده که از حیث کمیت قابل توجه به نظر میآید.
«اهداف فرهنگی پایدار» به عنوان یکی از فرازهای اصلی سخنان اخیر سیدعباس صالحی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در گفتوگوی ویژه خبر شامگاه یکشنبه 15 بهمنماه، ناظر بر بخشهایی از سیاستگذاریهای کلان فرهنگی کشور است که میتوان آنها را از سیاستهای راهبردی این عرصه هم به حساب آورد. بر این اساس مرور آنچه در سایه چنین هدف گذاریهایی در حوزه فرهنگ و هنر طی چند دهۀ گذشته رخ داده میتواند در ارزیابی میزان حصول این هدفهای کلان فرهنگی مؤثر باشد.
در گزارش پیش رو آن بخش از فعالیتها و رخدادهای عرصه تئاتر کشور که ذیل مفهوم مطرح شده از سوی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی یعنی«اهداف فرهنگی پایدار» در چهار دهۀ گذشته قابل شناسایی است، از دو منظر کمیت و کیفیت مرور میشود.
رخدادهای متمرکز بر محور هویت دینی و ملی
مقولههای هویت دینی و ملی در چشم انداز «اهداف فرهنگی پایدار» که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در سخنان اخیرش اهمیت ویژه ای برای آن قائل شده، طی چهار دهه گذشته اغلب با محوریت جشنوارههای تئاتری متعددی جلوهگر شده که از حیث کمیت قابل توجه به نظر میآید. برگزاری چندین جشنوارۀ و رویداد متمرکز و مناسبتی با مضامین و درونمایۀ دینی و مذهبی طی این سالها و در شهرها و استانهای مختلف کشور که بخشی از این اهداف فرهنگی را نمایندگی میکند از استمرار و تداوم رویدادها در این زمینه حکایت دارد.
«جشنواره سراسری تئاتر سوره» از مهمترین جشنوارههای حوزه تئاتر دینی است که سابقۀ برگزاریاش به بیست و پنج دوره میرسد و با شعار «اخلاق برای همه» در دو بخش صحنهای و خیابانی برگزار میشود. این جشنواره که در دو مرحله منطقه ای و سراسری برگزار میشود، مهمترین اولویتهای خود را ارزشهای دینی، انقلاب اسلامی، خانواده الگوی ایرانی و ادبیات کهن اسلامی و ایرانی قرار داده است. «جشنواره سراسری تئاتر رضوی» که از سال 82 تا کنون برگزار میشود، معرفی اندیشهها و آموزههای امام رضا (ع) به زبان نمایش، گسترش فعالیتهای مذهبی و مرتبط با سیره ائمه معصومین و معاصرسازی مفاهیم دینی را از جمله اهداف خود اعلام کرده است. «جشنواره نمایشنامه خوانی ماه مبارک رمضان» هم که امسال یازدهمین دورهاش را پشت سر گذاشته شعار «ضیافت نمایش رمضان» را سرلوحه خود قرار داده است. «جشنواره سراسری پردهخوانی و نقالی غدیر» که از سال 1395 فعالیت خود را آغاز کرده ایجاد انگیزه و پرورش نقالان و پرده خوانان در رابطه با عید غدیر خم را به عنوان رویکرد اصلی خود معرفی کرده است و «سوگواره خمسه» نیز امسال سومین دوره خود را با هدف پاسداشت فرهنگ ایثار و شهادت پشت سر میگذارد. «جشنواره ملی تئاتر مقاومت فتح خرمشهر» از سال 1377 به همت هنرمندان خرمشهری و با محوریت حماسه فتح خرمشهر و رخدادهای هشت سال دفاع مقدس ، شروع به کار کرده و بیستمین دوره خود را پشت سر گذاشته است.«جشنواره سراسری تئاتر مردمی بچههای مسجد» با دوازده دوره برگزاری، هرچند در این سالها با وقفههایی همراه بوده، یکی از رویدادهای پرسابقه در حوزه تئاتر دینی است که باهدف ایجاد تعامل میان هنرمندان حرفهای تئاتر و فعالان عرصه هنری کانونهای مساجد برگزار میشود.
همچنین در حوزه تئاتر دینی رخدادهای متعدد دیگری در سطوح استانی و منطقه ای در این سالها برگزار شدهاند که از جملۀ مهمترین آنها میتوان به « جشنواره تئاتر صاحبدلان»، «جشنواره نمایشنامه خوانی ماه مبارک رمضان»، «برنامه عاشورا تا اربعین حسینی»، «آیینهای عاشورایی و مجالس تعزیه ماتم ماه»، «همایش تئاتر مردمی اربعین»، «جشنواره ملی آیات»، «جشنواره تئاتر کریمه»، «سوگواره آیینی رمضان نیشابور»، «سوگواره استانی تعزیه محراب خون» اشاره کرد.
بخشی دیگر از رویدادهای تئاتری کشور در چند دهه گذشته که مشخصاً در ارتباط با هویت ملی و دینی شکل گرفتهاند، جشنوارههای تئاتر دفاع مقدس با عددی بالغ بر 20 جشنواره در سطح منطقه ای و استانی است. با آغاز اولین دوره جشنواره سراسری تئاتر فجر در سال ۱۳۶۰ نمایشهایی با مضمون جنگ در این جشنواره در کنار مضمونهای دیگر حضور پیدا کرد. این روند در جشنوارههای بعدی تئاتر فجر تا قبل از خاتمه جنگ حضور قابل توجهی داشت، تا در سال ۱۳۷۳ که اولین «جشنواره تئاتر دفاع مقدس» با عنوان «یادواره تئاتر دفاع مقدس» برگزار شد که در نهمین دوره عنوان « یادواره» تبدیل به جشنواره شد. تا پیش از برپایی «جشنواره تئاتر دفاع مقدس» جشنوارههای تئاتری با مضمون جنگ ایران و عراق برگزار شد؛ مانند "جشنواره ۱۷ شهریور تبریز" که اولین دوره آن در سال ۱۳۶۲ برگزار شد و تا سال ۱۳۶۵ ادامه پیدا کرد. جشنواره «گلچهرگان بسیج و به یاد شهید حسین فهمیده» هم در سه دوره برگزار شد. جشنوارههای با عنوان"سنگر "جشنواره تئاتر فتح" و "جشنواره تئاتر بسیج"، «جشنواره تئاتر لالههای سرخ»، «جشنواره سراسری تئاتر کوتاه خلاق ایثار»، «جشنواره منطقهای تئاتر خیابانی شرهانی»، «همایش ملی تئاتر خیابانی راهیان نور» و «همایش رهروان عشق» هم از این جمله رخدادها بودند.
هویت ملی که بنابر قاعده یکی از مهمترین ارکان «اهداف فرهنگی پایدار» شمرده میشود، هرچند از حیث کثرت رویدادهای تئاتری متمرکز از تعدد کمتری برخوردار است، اما به واسطه شکل گیری و استمرار « جشنواره نمایشهای آیینی و سنتی» تا اندازه ای به تثبیت یک نگاه ویژه در این عرصه منجر شده است. جشنواره نمایشهای آیینی و سنتی اولین دوره خود را در فروردین ماه 1368 آغاز کرد و از دوره دهم، این جشنواره به صورت دوسالانه برگزار شده است. از دستاوردهای مهم این جشنواره میتوان به برگزاری پنج دوره ســمینار بینالمللی نمایشهای آیینی و سنتی با حضور اساتید و صاحب نظران حوزههای مختلف نمایشهای آیینی و ســنتی از کشورهای مختلف جهان اشاره کرد.
کانونها و انجمنهای متمرکز بر هویت دینی و ملی
تأسیس کانونها و انجمنهایی که به طور مشخص فعالیت متمرکز در عرصه تئاتر دینی و ملی را سرلوحه قرار دادهاند را باید بخشی دیگر از سیاست گذاریهایی به حساب آورد که توانستهاند در تحقق اهداف فرهنگی پایدار نقش بازی کنند.
«کانون تئاتر دینی» که از اوایل دهه 90 شکل گرفته و سعی کرده با بهره گرفتن از چهرههای آکادمیک و کارگردانهای جوان آثار تولیدی با موضوعات دینی را به صورت امروزی و معاصر به جامعه عرضه کند، برنامه ریزی و سیاست گذاری «جشنواره صاحبدلان» را نیز در کارنامه دارد که در سطح ملی برگزار میشود. کمک مالی و حمایت از اجرای نمایش و انتشار نمایشنامه هنرمندان در استانها از دیگر فعالیتهای این کانون است. «کانون تئاتر دینی» همچنین آماده سازی "دایرة المعارف نمایشهای دینی جهان" را در دستور کار دارد.
«انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس» دیگر تشکل شناخته شده در این عرصه است که از سال ۷۶ با هدف تحقق آرمانهای انقلاب اسلامی و حفظ و اشاعه ارزشهای دفاع مقدس و تئاتر مقاومت از طریق حمایت همه جانبه از تئاتر و هنر متعهد کشور فعالیت میکند. «انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس» همچنین در این سالها با راه اندازی «تماشاخانه سرو» قدمی دیگر در حمایت از اجرای نمایشهای نمونه ای و فاخر و ماندگار به عنوان الگو و فعالیتهای مؤثر نمایشی در حوزه تئاتر انقلاب و دفاع مقدس برداشته است. این انجمن همچنین اعلام کرده که قصد دارد با هدف حمایت ویژه از فعالیتهای علمی پژوهشی خانواده بزرگ تئاتر کشور و در راستای بستر سازی مناسب و تقویت گفتمان انقلاب اسلامی، دفاع مقدس و مقاومت و پیوند این مفاهیم با قالب فاخر و زبان گویای هنرهای نمایشی، از فعالیتهای پژوهشی به صورت ویژه حمایت کند.
« کانون نمایشهای آیینی و سنتی» دیگر تشکل دارای اهمیت در این عرصه است که برنامه ریزی و برگزاری « جشنواره نمایشهای آیینی و سنتی» را در کارنامه دارد، اهدافی از جمله فراهم نمودن امکانات تحقیق ومطالعه در حوزه نمایشهای سنتی ایران چون تعزیه، پرده خوانی، نقالی، تخت حوضی، نمایشهای عروسکی،خیمه شب بازی و سایه بازی را در دستور کار خود قرارداده است. فراهم نمودن امکانات اجرایی، تعلیم وتربیت نسلهای جدید هنرمندان آگاه به مبانی نمایشهای سنتی، معرفی آثارفراهم آمده اعم ازمتون نمایشی، نوارهای صوتی، مقالات تحقیقی، جمع آوری و آرشیو آثار مربوط به نمایشهای آیینی وسنتی اعم از ملزومات اجراء یا نسخ خطی، عکسها و فیلم و یدئو و آلات موسیقی و نوار صوتی ازنمایش های سنتی بمنظور ارج نهادن و حفظ و نگهداری آثار هنرمندان نمایشهای مذهبی وسنتی وهمچنین اطلاع وبهره برداری علمی از آنها توسط آیندگان از دیگر اهدافی است که در آیین نامه این انجمن بر آن تاکید شده است.
نمونههای شاخص تولیدات نمایشی با درونمایه هویت ملی و دینی
تمرکز بخشی از تولیدات نمایشی چهار دهه گذشته در ایران بر درونمایه های مبتنی بر هویت ملی و دینی، پس از گذشت همه این سالها نمونههای شاخصی را شکل داده که بعضاً از زمره موفقترین نمایشهای سالهای اخیر به حساب میآیند. در این بخش از گزارش به مرور مهمترین این آثار میپردازیم.
نمایش «ترور» کاری از گروه تئاتر شایا و به کارگردانی حمیدرضا نعیمی که آبان ماه 1394 با حضور بازیگرانی چون بهزاد فراهانی و یکتا ناصر در سالن اصلی تئاتر شهر روی صحنه رفت، یکی از این آثار است که توانست در مدت زمان اجرایش مخاطبان بسیاری را جذب کند.
نمایش « ترن" که عنوان پرفروشترین نمایش حوزه دفاع مقدس را به خود اختصاص داده، به نویسندگی و کارگردانی در سی و یکمین جشنواره تئاتر فجر توانست دو جایزه نمایشنامه نویسی و موسیقی را از آن خود کند. این نمایش در بهمن و اسفند ۱۳۹۵ در سالن اصلی تئاتر شهر و با حضور بازیگرانی چون امیر جعفری، مهراوه شریفی نیا و نسیم ادبی اجرایی موفق را نیز تجربه کرد.
« کوکوی کبوتران حرم» نمونه موفق دیگری از این نمایشها است که بار اول یک بار در سال ١٣٨٧ در تئاتر شهر روی صحنه رفت و اجرایی دیگر از آن را نیز به کارگردانی افسانه ماهیان و با حضور بازیگرانی چون عاطفه رضوی، بهناز جعفری و مرضیه وفامهر مهر ماه امسال در پردیس تئاتر شهرزاد شاهد بودیم.
نمایش «فصل بهارنارنج» را نیز باید از آثار موفق سالهای گذشته در حوزه دفاع مقدس بدانیم. این اثر که نوشته محمود ناظری است و توسط غلامرضا اعرابی و با هنرمندی بازیگران روشندل به روی صحنه رفت، کار خود را با 6 اجرا در اسفند ماه 1394 در پلاتوی اجرای تئاتر شهر آغاز کرد. پس از استقبال بی نظیر مخاطبان، نمایش برای بار دوم در فروردین و اردیبهشت 1395، در خانه نمایش اداره تئاتر به روی صحنه رفت و استقبال دوباره از این نمایش باعث شد این نمایش سومین اجرای خود را در همین سال در پلاتوی اجرای مجموعه تئاتر شهر تجربه کند.
«آخرین نامه» هم یکی از آثار ارزشمند حوزه دفاع مقدس است که سالهای متوالی توسط مهرداد کوروش نیا به روی صحنه میرود. این نمایش اولین بار در سال 1389 در سالن خانه نمایش به روی صحنه رفت، در سال 1390 در جشنواره لاما، اسپولتو در ایتالیا بین المللی شد و در ادامه در سال 1393 دو بار در سالنهای سایه تئاتر شهر و باران مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت. نمایش آخرین نامه که نمایشنامه آن به زبانهای انگلیسی و آلمانی نیز ترجمه شده است در بهمن و اسفندماه 95 در سالن پالیز میزبان خیل کثیری از مخاطبان بود. این نمایش که جوایز مختلفی را در جشنوارههای کشور در اختیار دارد، در آخرین روزهای سال 95 قرار بود در مشهد به روی صحنه برود که به دلایلی لغو شد.
«پچپچههای پشت خط نبرد» هم از جمله نمایشنامههای متفاوت حوزه دفاع مقدس است که توسط علیرضا نادری نوشته و یکبار در سال 1374 به اجرا در آمد. این نمایش در سال 1391 نیز یکبار دیگر به کارگردانی افشین خیل نژاد در سالن بزرگ تالار مولوی در معرض دید عموم قرار گرفت.استقبال از این نمایشنامه جنجالی احمد ستاری را راغب کرد تا این نمایش را در خرداد 95 در سالن بزرگ تالار مولوی روی صحنه ببرد.
نمایش «جهشه» را هم باید یکی از تاثیرگذارترین آثار سال 95 در حوزه دفاع مقدس بنامیم، که اجرای آن به دلیل استقبال مخاطبان، سه بار تمدید شد.این نمایش که مورد حمایت انجمن تئاتر و دفاع مقدس بود، پس از اجرا در جشنواره سوگواره خمسه، درمرداد سال گذشته در تماشاخانه سرو به روی به اجرای عموم گذاشته شد و به دلیل اسقبال، اجرای آن در همین تماشاخانه تمدید شد.
ملاحظاتی در کیفیتسنجی رخدادهای متمرکز بر هویت دینی و ملی
کیفیتسنجی آنچه تحت عنوان «اهداف فرهنگی پایدار» تا کنون و در طی 4 دهه گذشته در عرصه هنرهای نمایشی کشور رخ داده، بیش از هر چیز در روشن تر شدن مسیر پیش رو و چگونگی توسعه و تثبیت این اهداف تعیین کننده باشد. بر این اساس در بخش پایانی این گزارش دستآوردها و پیشرفتهای کیفی حاصل از این فعالیتها، همچنین پیشنهاداتی در زمینه ارتقای این کیفیتها را از خلال آرای دست اندرکان و فعالان عرصه هنرهای نمایشی کشور مرور میکنیم.
حسین پارسایی کارگردان تئاتر و از مدیران مرکز هنرهای نمایشی در این باره میگوید: «تئاتر دینی را نباید صرفاً به جشنوارهها محدود کرد، ولی میتوان با تبیین راهبردهای کلان و استراتژی جامع و هدفمند و مهندسی درست آن را به شکل یک جنبش پویای تئاتری در کشور درآورد که اثرات و برکات آن مانند چتری فراگیر تمام فضای فرهنگی و اجتماعی کشور را دربرگیرد.»
عباس جان فدا، نویسنده و کارگردان تئاتر دینی، با تاکید بر ضرورت ایجاد زمینه برای انجام تجربیات نو در عرصه نمایشهای دینی و مذهبی میگوید: «دیدگاه در مورد تولیدات نمایشی با موضوعات دینی و مذهبی همچنان سنتی است و منطبق با آن چیزی است که سالهای سال متداول بوده است در حالی که برای ایجاد رغبت در میان مخاطبان امروزی برای آنکه به تماشای اینگونه نمایشها بنشینند نیاز به نوآوری در چرخه تولید نمایش داریم. بهترین بستر و زمینه فعالیت در عرصه تئاتر دینی و مذهبی و به نوعی ایجاد خلاقیت و نوآوری در پرداختن به این موضوعات برگزاری جشنوارههای گوناگون تئاتر است که در آن به ویژه نسل جوان تئاتر به آزمون و خطا در این مورد که آیا میتوانند با دیدی کاملاً متفاوت از آنچه تاکنون در زمینه نمایش دینی شاهد آن بودیم، نمایش تولید کنند بپردازند.»
محمود پاک نیت بازیگر شناخته شده کشور در خصوص نقش تعیین کننده جشنوارههای متمرکز بر هویتهای دینی و ملی معتقد است: در ذات جشنواره است که یک بستر آموزشی را به وجود میآورد تا گروهها از همدیگر بیاموزند، تبادل نظر و همفکری داشته باشند و در معرض نقد و بررسی یکدیگر قرار گیرند. تکرار و تقلید، آفت خلاقیت است و جلوی پویایی را میگیرد و باعث میشود به دنبال مضامین بهتر، سوژههای ناب تر و طراحیهای جدیدتر نباشیم؛ بنابراین لازم است در جشنوارهها از یکدیگر یاد بگیریم ولی تقلید نکنیم زیرا کارهایی که مرتباً تکرار شوند، ماندگار نخواهند شد.»
شکرخداگودرزی کارگردان و بازیگر تئاتر و سینما در خصوص نقش راهبردی سیاست گذاریها در عرصه هنرهای دینی و ملی اعتقاد دارد: زمانی میتوان از این اعتبار برای جریان سازی در بدنه تئاتر کشور سود برد که تولید و اجرای آثار نمایش دینی را محدود به جشنواره و یا موضوعات تعریف شده نکنیم. تولید و اجرای آثار نمایش دینی اگر مانند تئاتر دفاع مقدس و یا سایر آثار موضوعی بخواهد در انحصار و اختصاص افراد معدودی قرار گیرد و یا تمام و کمال تحت چتر حمایت دولتی قرار گیرد آنزمان است که مسیر رو به رشد اینگونه نمایشی مانند سایر گونههای موضوعی و مناسبتی با آسیبهای جدی و حتی توقف رو به رو خواهد شد.
داوود فتحعلی بیگی هنرمند و دبیر چند دوره جشنواره آیینی سنتی هم با تاکید بر ضرورت تداوم این قبیل رویدادها و سرمایه گذاری بر نسلهای جدید علاقه مندان به این عرصه میگوید: من امیدوار هستم که نسل جوان چراغ نمایشهای آیینی و سنتی را پرنورتر از گذشته نگه دارند و مدیران فرهنگی جامعه در سطح کلان به این اقبال ، توجه و علاقه مندی مردم نسبت به هنرهای ایرانی توجه ویژه ای داشته باشند و شرایط بهتری را برای عرضه این گونه آثار فراهم کنند تا مردم ما بتوانند با شرایط خوب و با فراغ بال هنرهایی را که از دل این فرهنگ جوشیده و بیرون آمده ارتباط برقرار کنند ، به تماشای آنها بنشینند و بتوانیم از این طریق بخشی از هویت ملی ، میهنی و فرهنگی خودمان را حفظ کنیم.