نگاه اجمالی به ظرفیت های تئاتر درمانی به بهانه روز جهانی سالمندان
پیر شدن بخشی از زندگی است ، نه یک مشکل بزرگ
ایران تئاتر : فعالیت های تئاتری با رویکرد توجه به سالمندان در سال های گذشته قابل توجه است ؛ وجود موسسه هنرمندان پیشکسوت ، تولید نمایش های صحنه ای و خیابانی و محیطی توسط هنرمندان پیشکسوت و یا برای برای سالمندان نشان دهنده وجود اهمیت این دوران سنی در دنیای هنرهای نمایشی است .
لازم نیست حتماً سروکارتان با خانهی سالمندان افتاده باشد تا از چندوچون زندگی یک سالمند باخبر باشید. کافی ست با خود فکر کنید که در هر گذر از کوچه و خیابان چند فرد بالای 65 سال میبینید. در یک نگاه سرسری متوجه میشوید که این جمعیت ابداً کم نیست و رو به افزایش نیز هست. درواقع ایران ازجمله کشورهایی ست که بهزودی با تعداد کثیری از جمعیت سالمند روبرو خواهد شد؛ اما برای افزایش کیفیت زندگی این جمعیت رو به رشد چه میتوان کرد؟ که آیا هنر بهویژه تئاتر میتواند در این افزایش کیفیت نقش مؤثری ایفا کند؟ وسعت فعالیت های تئاتر با این رویکرد در سال های گذشته قابل توجه است ؛ وجود موسسه هنرمندان پیشکسوت ، تولید نمایش های صحنه ای و خیابانی و محیطی توسط هنرمندان پیشکسوت و یا برای برای سالمندان نشان دهنده وجود این اهمیت است . در مجالی دیگر به این فعالیت ها خواهیم پرداخت اما یکی از وجوه کارکردهای تئاتر برای سالمندان تئاتر درمانی است .در ادامه ترجمه ای از چند تجربه متفاوت در این زمینه را گرد آوردیم که مرور آنها خالی از لطف نیست .
تئاتر درمانی و روزهای پیری
تئاتر درمانی، یکی از روشهای خلاقانه برای درمان بیماریها و رشد شخصی و ارتقای سلامت روان است. تئاتر درمانی به چند روش به افراد کمک میکند تا با استفاده از تئاتر، چه حضور در آن و چه تماشایش، زندگی بهتری داشته باشند. بهعنوانمثال سایکودراما یکی از زیرشاخههای تئاتر درمانی ست و در آن بیمار نقشی را بازی میکند که با مشکل و یا بیماریاش ارتباط مستقیم دارد. او با حضور در نقش میتواند ابعاد دیگری از مشکلش را کشف کند و راههای بهتری برای مواجهه با آن پیدا کند.
اغلب از تئاتر درمانی برای کودکان استفاده میشود و این روزها بازارش مخصوصاً درزمینهٔ ی کودکان کار داغ است. ولی جالب است بدانید که این روش میتواند همانقدر که برای کودکان مؤثر است برای سالمندان نیز مؤثر باشد و به آنها کمک کند تا در سراشیبی زندگی، همچنان شاد، خوشبخت و سالم باشند.
یکی از تئاتر درمانهای ایالت کارولینای شمالی از خاطراتش میگوید: من یک بازیگر 75 ساله داشتم که مثل گربه روی زمینغلت میزد و وانمود میکرد که به دنبال یک موش میدود. یکی دیگر از سالمندان ادای سگی را درمیآورد که به دنبال دمش میدود ولی جالبترین و بامزهترین صحنهای که تابهحال دیدهام پیرزنی بود که در هیچکدام از جلسات تمرین بدون مخزن اکسیژنش حاضر نشده بود. برای اجرا او از یک لولهی اکسیژن بسیار بلند استفاده میکرد تا مجبور نباشد مخزن اکسیژن را با خود حمل کند. زمانی که بازیگران روی صحنه آواز میخواندند پیرزن ماجرا با لولهی بلند اکسیژنش طناببازی میکرد.
یکی از اعضای این گروه از لذت به چالش کشیدن خودش میگوید و انجام کارهایی که هرگز انجام نداده است و دیگری از اینکه دوست دارد لذت نابی که همهی عمر از بازی تئاتر کسب کرده را تا آخر عمر با خود به همراه داشته باشد.
تجربه های مثال زدنی
گروهی از بانوان مسن در کانادا به شهر نانایمو سفرکردهاند تا با یک تئاتر درمان حرفهای شروع به کار کنند. آنها تنها در چند هفتهی کوتاه به نتیجهی دلخواهشان رسیدند. پس از هفتهی اول تصمیم گرفتند برای گروهشان اسم بگذارند و سر نام ده بانوی قدرتمند به توافق رسیدند. در شروع جلسات درست به مانند یک تمرین تئاتر اعضای گروه شروع به گرم کردن میکنند. با صدای طبل هرکدام میگویند که در این لحظه چه حسی دارند. غم، شادی، ترس، عصبانیت و یا خستگی. هیچکس مجبور نیست کاری که نمیخواهد را انجام بدهد. به آنها گفته میشوند که هر حسی را که دارند ابراز کنند و نه حسی که باید داشته باشند. آهنگی که میشناسند پخش میشود و به همخوانی و رقص دستهجمعی با یک طنابکشی مشغول میشوند. این کمکشان میکند که شاید پس از مدتها نشستن از تمامی بدنشان استفاده کنند و روی پاهایشان بایستند. هر چه تعداد جلسات بیشتری گذرانده میشود گروه در ابراز احساساتشان جسورتر و آزادتر عمل میکنند. علاوه بر این آنها اوقات خوشی را باهم سپری میکنند و همواره در حال خندهاند. تئاتر درمان، هر هفته تجربهی لمسی جدیدی برایشان تدارک میبیند. از لمس یک توپ گرفته تا اشیا و حیوانات پلاستیکی و یکدیگر. تئاتر درمان سعی میکند تا با تحریک حس لامسه تنهاییای که سالمندان در دامش گرفتارشدهاند را از بین ببرد.
تئاتر درمانی این روزها بهعنوان یک فعالیت جدی در خانهی سالمندان اغلب کشورها مثل آمریکا، کانادا، انگلستان و هلند برگزار میشود و جدا از آن گروههایی مستقل با عنوان تئاتر سالمندان مشغول به کارند.
اهمیت روزافزون ؛گروه های سالمند
اهمیت تئاتر سالمندان هر روز بیشتر از قبل جدی گرفته میشود بهطوریکه در سال 2016 بیشتر از 800 گروه تئاتر سالمندان وجود داشته است درحالیکه تا سال 1999 این تعداد تنها 79 گروه بوده است. جالب است بدانید که برخی از افراد حاضر در این گروهها کسانی بودند که همهی زندگیشان در تئاتر گذشته است و حالا جدایی از چیزی که زندگیشان را در آن سپری کردهاند برایشان سختتر از آن است که دوران پیری لذت بخشی داشته باشند. درحالیکه عدهای از آنها شاید هرگز در هیچ فعالیت مشابهی شرکت نداشتهاند و سالمندی آغاز فعالیت هنریشان است. از ویژگی این تئاتر متن محور نبودن آن است. سالمندان ممکن است به خاطر زوال حافظه نتوانند مانند گذشته متنهای سخت و پیچیده را در خاطر بسپارند. این نمایشها گاهی با طرح کلی بداهه اجرا میشوند و گاهی بازیگران متن در دست به ایفای نقش میپردازند.
بخش طلایی زندگی
یک گروه تئاتر سالمندان انگلیسی در معرفی خود مینویسد: اغلب مردم پس از 60 سالگی بازنشسته میشوند و از دید کسانی که حقوق بازنشستگیشان را پرداخت میکنند، مهرههای سوختهای هستند که دیر یا زود میشود از شرشان خلاص شد؛ اما آنها حالا ممکن است چیزی بهاندازهی یکسوم زندگیشان را پیش رو داشته باشند. برای خیلی از افراد این بخش، بخش طلایی زندگیشان است. سرشار از حقوق بدون کار و استراحت مطلق و وقتگذرانی آنچنانکه دوست دارند و نه آنطور که مجبورند. بااینوجود مسئلهای که بیش از همهچیز مطرح است حضور این دوران بهعنوان سراشیبی ای برای عمر انسان است. زوال عقل و جسم، سلامت روح و روان سالمندان را به خطر میاندازد و تنهایی، از دست دادن تدریجی دانستههای ذهنی، بیماری و مبارزه برای زندگی از بزرگترین دغدغههای انسان در این سن و سال است. بهطوریکه اغلبشان یا خانهنشین میشوند و یا به خانهی سالمندان فرستاده میشوند.
این گروه برای بهبود این دوران از زندگی، از تئاتر بهره میگیرد. به بیماران کمک میکنند تا خارج از بیمارستان و انزوا زندگی کنند و به خودشان بپردازند. آنها سالی سه نمایش در روستاهای مختلف اجرا میکنند که اغلب نمایشنامهی خاصی ندارند ولی باز با پیچیدگی صحنهها حافظهی بازیگر کهنسال را به چالش میکشند و به او کمک میکنند تا خودش را در قالب متن ابراز کند و خلاقیتش را افزایش بدهد. یکی از سالمندان حاضر در این گروه میگوید: تئاتر به من کمک کرد تا با دیگران ارتباط برقرار کنم. آنهم زمانی که به حال خودم گذاشتهشده بودم تا فراموش کنم و فراموش شوم.
آنچه می پسندند
یکی از سالمندان حاضر در تئاتر درمانیهای تئاتر آزمایشگاهی واقع در واشنگتن دربارهی تجربهاش میگوید: من عاشق داستان گفتنم. کاری که داستان گفتن برای من انجام میدهد این است که به من مخاطب هدیه میکند. کسی که به حرفهای من گوش بدهد.
یک گروه تئاتر سالمندان آمریکایی کار خود را با این شعار آغاز میکند: ما، باهم و با کمک تئاتر از ابتدا داستان سالمندی را مینویسیم. این داستان دربارهی توان افراد کهنسال برای یادآوری قدرت و زیباییشان است.
آنها در توضیح شعارشان میگویند: چند بار در فیلمها شاهد شخصیتهای پیری بودهایم که این پیری مشکلساز شخصیتهای دیگر شده بود و یا فیلم قرار بود به مرگ شخصیت ختم شود؟ از سالمندان در فیلمها اینچنین یاد میشود: غرغرو، عصبانی، اغلب ناامید، در حال مرگ و در بهترین حالت خردمند. پیری باید در هنر بهعنوان بخشی از زندگی یاد شود و نه یک مشکل در زندگی.
منابع:
Living Playfully: Theatre for Elders