بازخوانی 40 سالگی آغاز دفاع مقدس در عرصه هنرهای نمایشی (15)
ردپای دفاع مقدس در جشنواره بین المللی تئاتر فجر
ایران تئاتر- علی رحیمی: دفاع مقدس از جمله موضوعاتی است که همواره هنرمندان علاقمند به آن حضوری فعال در جشنواره بین المللی فجر داشته اند.
جشنواره بینالمللی تئاتر فجر مهمترین و پرمخاطب ترین جشنواره کشور است که از 1361 با هدف اولیه مشارکت هنرمندان تئاتر در جشنهای بزرگداشت پیروزی انقلاب اسلامی کار خود را آغاز کرد.
این جشنواره که از ابتدا مورد استقبال هنرمندان و علاقه مندان به تئاتر قرار گرفت، به مرور ضمن حفظ هدف اولیه و عنوان خود، اهداف بیشتر و بزرگتری را در پیش گرفت و هر سال با توجه به نیازها و شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی با تاکید بر محورهایی که از سوی سیاستگذاران و برگزارکنندگان آن در فراخوانهای جشنواره اعلام میشود اقدام به پذیرش آثار نمایشی کرد.
تئاتر دفاع مقدس از ماندگارترین بخش های این جشنواره است که از سال 61 تا کنون همواره به عنوان بخشی جدایی ناپذیر میزبان علاقه مندان خود بوده است و جایگاه آن در این جشنواره قابل تامل است.
چهلمین سالگرد دفاع مقدس، فرصت مغتنمی شد تا گذری کوتاه بر مهمترین آثار و اتفاقات دفاع مقدسی در طول 38 دوره جشنواره تئاتر فجر داشته باشیم.
اولین دوره جشنواره فجر زیر سایه جنگ تحمیلی
نخستین دوره جشنواره تئاتر فجر به شکل ملی و توسط مرکز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دبیری طاها عبدخدایی در تاریخ 12 تا 22 بهمن ماه سال 1361 در تهران برپا شد.
در این دوره از جشنواره 36 گروه نمایشی در بخش مسابقه و دو تعزیه در بخش ویژه به اجرا درآمدند که اکثر آنها با توجه به وضعیت بحرانی پیشآمده بر کشور (جنگ تحمیلی) و نیاز به تبلیغاتِ همسو و تهییجکننده، توجه ویژهای به مضامین دفاع مقدس داشتند.
بهترین نمایش در میان آثار دفاع مقدسی آن دوره، فتح الفتوح، نوشته و کارگردانی نصرتالله سیافی از باختران بود که در تالار وحدت به روی صحنه رفت و توانست در بخش بازیگری زن (مینو کیانی) و طرح و پرداخت فرهنگ شهادت رتبه برتر را کسب کند.
در این جشنواره از حسن ورزیده کارگردان نمایش حافظون لحدودالله نیز به خاطر طرح و پرداخت ویژگی حماسی جنگ تقدیر شد.
مظلوم پنجم برترین اثر دومین دوره جشنواره فجر
دومین دوره جشنواره تئاتر فجر به شکل سراسری با حضور 22 گروه نمایشی در تاریخ 13 تا 22 بهمن ماه سال 1362 به دبیری طاها عبدخدایی برگزار شد.
در این جشنواره که برای اولین بار سازمان هایی همچون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بنیاد شهید، مرکز آهنگ ها و سرودهای انقلاب اسلامی و ... نیز حضور داشتند، نمایش «مظلوم پنجم» اثر رضا صابری به عنوان اثر برگزیده معرفی شد.
صابری در این نمایش با استفاده از شیوه اجرایی مناسب، با هوشمندی از دل تمرین یک نمایش خارجی با عنوان «استنطاق» اثر پیتروایس به فضای جبهه های جنگ در جنوب کشور رفت و سیر و سلوک عاشقانه رزمندگان ایرانی را از پشت جبهه تا حضور در خط مقدم طراحی و اجرا نمود.
صابری با این نمایش توانست علاوه بر دریافت سیمرغ برترین نمایش جشنواره، عنوان اول کارگردانی مشترک، دوم نمایشنامه نویسی، دوم بازیگری مرد و جایزه ترسیم سیمایی از ابعاد جنگ تحمیلی کفر جهانی علیه اسلام را نیز از آن خود کند.
حضور بانوان مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق در سومین دوره جشنواره فجر
سومین دوره جشنواره تئاتر فجر به شکل سراسری با حضور 15 گروه نمایشی به دبیری طاها عبدخدایی در تاریخ 13 تا 22 بهمنماه سال 1363 برگزار شد.
از نکات حائز اهمیت این دوره که با حضور پرقدرت گروههای شهرستانی(تنها یک نمایش از تهران در این دوره از جشنواره به روی صحنه رفت) همراه بود، اجرای یک نمایش توسط بانوان مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق به زبان عربی در بخش ویژه جشنواره بود.
برترین نمایش دفاع مقدسی این دوره، خلیل، طلایهدار درون مرز بود که علاوه بر دریافت عنوان برترین نمایش، عنوان اول نمایشنامهنویسی، سوم کارگردانی، اول بازیگری کودک و نوجوان و دوم موسیقی را نیز به خود اختصاص داد.
حضور تئاتر تحسین شده از سوی رئیس جمهور در پنجمین دوره جشنواره فجر
پنجمین جشنواره تئاتر فجر به شکل سراسری و همچون چهار دوره گذشته به دبیری طاها عبدخدایی برگزار شد با حضور37 گروه نمایشی از 12 تا 23 بهمن ماه سال 1365 در تهران برگزار شد.
در این جشنواره که با قدرت نمایی برادران ارجمند همراه بود، نمایش شگرد آخر اثر انوشیروان ارجمند در کنار نمایش نامیرا اثر نعمت الله لاریان، به عنوان برتر شناخته شدند.
در نمایش نامیرا، نعمت الله لاریان هوشمندانه با تلفیق اجرای یک تعزیه و تداوم آن در جبهه های جنگ، روایت دلنشینی از مبارزه را ارائه نمود.
نمایش شگرد آخر، نیز به نقل و نقالی گریز زد و در آن انوشیروان ارجمند در تداوم شیوه کاری رضا صابری و با سبک و سیاق اجرای مظلوم پنجم، داستان نقد و نقالی را با جبهه های جنگ گره می زد و مرید و مرادی در ادامه حضور در زورخانه با حضور شان در میدان جنگ و در نبرد بین حق و باطل به زندگی خود معنای دیگری می دهند.
از نکات خاطره انگیز این نمایش، حضور حضرت آیتالله العظمی خامنهای که در آن دوران مقام ریاست جمهوری را بر عهده داشتند، در سالن نمایش بود. پس از این اجرا، ایشان لوح تقدیری را به انوشیروان ارجمند تقدیم کردند که در آن نوشته شده است: «تئاتر، هنر چندینزبانه و زبان رسا و بلیغ در نمایاندن ظریفترین اندیشهها و عواطف بشری در میان ما قدر ناشناخته مانده و در خور توانایی آن، به خدمت آرمانهای والا و زیباییهای انقلاب گرفته نشده است. «شگرد آخر» تجربه موفق و نمایشگر تلاش صمیمانه شما، از نمونههای نادری است که راه تازه تئاتر فارسی را روشن میکند و آینده مطلوبی را برای آن نوید میدهد. مضمون شیوا و تکنیک قوی و ارائه بلیغ، مجموعه کاملا هنرمندانهای را از این اثر فراموش نشدنی پدید آورده است.»
«فریاد زنان مسلمان عراق» در ششمین دوره جشنواره فجر به گوش رسید
ششمین جشنواره تئاتر فجر به شکل سراسری با حضور42 گروه نمایشی از 12 تا 22 بهمن ماه سال 1366 با دبیری علی منتظری برگزار شد.
از مهمترین رویدادهای این دوره، حضور نمایش «فریاد زنان مسلمان عراق»، به نویسندگی و کارگردانی «ام باقر زلزله» از عراق در اوج جنگ تحمیلی بود که عنوان اولین نمایش بین المللی جشنواره تئاتر فجر لقب می گیرد.
در این دوره از جشنواره باتوجه به تغییر رویکرد در شکل برگزاری آن و توجه به جنبه های مختلف نمایشی، در بخش های مختلف برگزیده اول تا سوم اعلام نشد. اما نمایش «آب، باد، خاک» اثر سلمان فارسی صالحزهی شگفتی ساز شد و از آن در بخش های کارگردانی، بازیگری مرد و بازیگری زن قدردانی شد.
زمستان 66 شانزدهمین دوره جشنواره فجر را مات کرد
شانزدهمین دوره جشنواره سراسری تئاتر فجر با دبیری حسین سلیمی از روز 17 تا 27 بهمن ماه 1376 در تهران برگزار شد.
در این جشنواره نمایش زمستان 66 توانست با اقتدار اثر برتر جشنواره فجر شود. نمایشی که بی شک باید از آن به عنوان یکی از آثار ماندگار دفاع مقدس یاد کنیم.
نمایش «زمستان 66» نخستین نمایشنامهای بود که محمد یعقوبی با آن شناخته شد. او این نمایش را با بازی پانتهآ بهرام، ریما رامینفر، هومن برقنورد، رحیم نوروزی و محمدرضا حسینزاده در تئاتر شهر، سالن چهارسو اجرا کرد و جایزه اول کارگردانی، جایزه دوم نمایشنامهنویسی، جایزه دوم و سوم بازیگری را دریافت نمود.
نادری و چهار حکایت از چندین حکایت رحمان
تا سال 1381 و آغاز جشنواره فجر بیست و یکم، ژانر دفاع مقدس نتوانست آنگونه که باید حضور محسوسی در این جشنواره بین المللی داشته باشد. در این نمایش چهار حکایت از چندین حکایت رحمان موفق به کسب رتبه دوم نمایشنامه نویسی (علیرضا نادری) و سوم بازیگری (حمیدرضا آذرنگ) شد.
این نمایشنامه که بعدها توسط انتشاران نمایش به چاپ رسید داستان مردمان عادی جنگ به نام های حسون، مطیر، بدریه و خالو از اهالی خوزستان است که خاطرات خود را از روزهای آغازین جنگ و اشغال شهرهای ایران به دست نیروهای مهاجم عراقی از منظر خود باز میگویند. از نکات جالب این نمایشنامه این بود که روایت هر یک با دیگری در تناقض است و در ضمن این گفت و گوهاست که لافها، دروغها و در عین حال دلاوریها و رشادتها آشکار میشود.
حمیدرضا آذرنگ از رعنا تا خیال روی خط موازی
بی شک حمیدرضا آذرنگ از ماندگارترین چهره های دفاع مقدس در جشنواره فجر است. وی در سال 81 رتبه سوم بازیگری را با نمایش چهار حکایت از چندین حکایت رحمان به دست آورده بود، در سال 1382 در بیست و دومین جشنواره فجر با نمایشنامه «رعنا» حاضر شد. نمایشنامه ای که گرچه از نامزدهای جشنواره بود اما به رتبه ای نائل نیامد.
آذرنگ پس از آن در سال 85 و در بیست و پنجمین جشنواره فجر، نمایشنامه «خیال روی خط موازی» را معرفی کرد.
نمایشنامه ای که برخی صاحب نظران آن را جزو نخستین کارهایی می دانند که پیوندی میان شرایط اجتماعی، مذهب و دفاع مقدس را به طور منطقی برقرار می کند.
آذرنگ در این نمایشنامه تلاش کرد دست چینی مینیاتوری از پیوند فرهنگ مذهبی فردی و فرهنگ ارزشی دفاع از مرز خرمشهر تا حرم امام رضا(ع) طراحی کند.
آذرنگ با این اثر رتبه اول نمایشنامه نویسی جشنواره فجر را کسب کرد.
در این جشنواره «امشب دیگر مهرههای پشتم نیلبک میزنند» و «خیال روی خط موازی» به عنوان آثار برگزیده بنیاد شهید، «چگونه میتوان یک قصه عاشقانه را روایت کرد» اثر برگزیده انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس و «یک دختر و یک سرباز»
اثر برگزیده سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران شدند.
ورود «خنکای ختم خاطره» به گردونه نمایشی کشور
خنکای ختم خاطره از ماندگارترین آثار دفاع مقدس است نمایشی که برای نخستین بار توسط نیما دهقان در سال 1388 به روی صحنه رفت و توانست علاوه بر دریافت 4 جایزه از هفت جایزه بیست و هشتمین جشنواره فجر، به عنوان اثر برگزیده این جشنواره نیز معرفی شود.
خنکای ختم خاطره داستان سربازی به نام یوسف است. او در کما به سر میبرد، همه چیزش از بین رفته و فقط چشم و دلش سالم ماندهاند. فرشتهای واسطه آمدن او از عالم برزخ به زمین (دنیای زندگان) میشود. یوسف به شرط آنکه در زمین هرگز لب به سخن نگشاید، اجازه پیدا میکند پس از ۲۵ سال به زمین و نزد زندگان بازگردد. با پخش خبر زنده شدن شهید، خانوادههای زیادی میگویند که این شهید زنده شده متعلق به آنان است و خنکای ختم خاطره زندگی این خانوادهها و مشکلات آنان را به نمایش میگذارد.
خنکای ختم خاطره، جایزه اول کارگردانی، نمایشنامه نویسی، طراحی صحنه و موسیقی را از آن خود کرد.
«دو لیتر در دو لیتر صلح» و باز هم حمیدرضا آذرنگ
سی امین جشنواره بین المللی فجر در حالی در 5 بهمن 1390 آغاز شد که از میان 30 اثر دفاع مقدس، چشم ها به سمت نمایش «دو لیتر دو لیتر صلح» حمید رضا آذرنگ خیره بود.
حمیدرضا آذرنگ، کارگردان این نمایش در خصوص این نمایش نوشت: «دو لیتر در دو لیتر صلح ادامهای است بر نمایشنامه دو متر در دو متر جنگ که به شرایط پس از جنگ که در اکثر موارد صلح نام میگیرد، میپردازد. درقالب فانتزی موحشی که تمام تلاشم آن بود تا هرچه که میتوانم از تلخیاش بکاهم تا شاید آینهای که در مقابل چشمان شماست دردهایتان را یادآور نباشد. آنچه میدانم در نهایت آنکه هرچه میدوم کمتر میرسم…»
«دو لیتر دو لیتر صلح» در این جشنواره عنوان برترین نمایشنامه و موسیقی را از آن خود کرد. ضمن آنکه نامزد جایزه برترین کارگردان جشنواره نیز بود.
اثری بین المللی که در فجر جاخوش نکرد
در سال 1392 جشنواره فجر در میان آثار بین المللی میزبان اثری از کشور کانادا شد که با نگاهی به رمان مطرح شطرنج با ماشین قیامت حبیب احمد زاده به روی صحنه می رفت.
این رمان یک اثر فلسفی اجتماعی درباره سه روز از زندگی یک بسیجی هفده ساله در شهری است که توسط عراقیها محاصره شده است، در سال 2014 با اقتباسی توسط شاهین صیادی هنرمند ایرانی الاصل مقیم کانادا و توسط شرکت هنری وان لایت تئاتر با عوامل تماماً کانادایی به روی صحنه رفت و در کانادا در صدر ۱۴ نمایش برتر آن سال قرار گرفت.
صیادی بعد از آن نمایش را به بخش بین الملل سی و دومین جشنواره فجر آورد هرچند بازیگران کانادایی نتوانستند آنگونه که باید تماشاگران را راضی نگه دارند.
جشنواره 33 و سازمان هایی که در نقش داور حاضر شدند
در سی و سومین جشنواره فجر، بنیاد شهید و امور ایثارگران، انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس و پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، نمایشهای اجرا شده را از نظر موضوعی مورد ارزیابی قرار دادند.
در این جشنواره بنیاد شهید و امور ایثارگران جایزه خود را به گروه نمایش «آسمان روزهای ابری» به کارگردانی محمد رسائلی از رشت داد.
انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس نیز بدون اولویت دو نمایش صحنهای«آقای قاضی صدایم را میشنوید؟» به کارگردانی حسن سبحانی مینابی از میناب و «بهشت 50 درجه بالای صفر» به کارگردانی علی حیدری از آبادان و دو نمایش خیابانی (بدون اولویت) «چرخ روز افزا» به کارگردانی علیمحمد رادمنش از تهران و نمایش «صفر مرزی» به کارگردانی آرش سبحانی و علی بنائیان از اهواز را به عنوان آثار برتر معرفی کرد.
جایزه ایثار و شهادت برای 3 نمایش دفاع مقدس
سی و چهارمین جشنواره تئاتر فجر در حالی برگزار شد که 3 نمایش«تکه های سنگین سرب» به نویسندگی و کارگردانی ایوب آقاخانی، «اروند خون» به نویسندگی ایوب آقاخانی و کارگردانی کورش زارعی و «جان گز» به نویسندگی هاله مشتاقی نیا و کارگردانی نیما دهقان پدیده های نمایشی آن سال کشور در حوزه دفاع مقدس محسوب می شدند.
نمایش هایی که با نگاهی عاری از کلیشه، واقعگرایانه و انسانی به روایت جنگ پرداخته اند و در نهایت سه روایت انسانی، اصیل و بی نظیر از جنگ تحمیلی ارائه کردند.
در پایان جشنواره، جایزه ایثار به ایوب آقاخانی کارگردان «تکههای سنگین سرب»، نیما دهقان کارگردان «جان گز» و کوروش زارعی کارگردان «اروندخون» اهدا شد.
جشنواره 36 و سازمان هایی که در نقش داور حاضر شدند
در سی و ششمین جشنواره بین المللی فجر، 10 اثر دفاع مقدسی به روی صحنه رفتند که در پایان هیچ یک در جشنواره اصلی حائز رتبه برتر نشدند.
با این وجود، بنیاد حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس به طور جداگانه نمایش «هفت عصر هفتم پاییز» نوشته و کارگردانی ایوب آقاخانی، نمایش «آبی ترین آسمان زمین» نوشته و کارگردانی محمد قاسمی و نمایش «دی و بهمن شصت هزار و پنج» نوشته و کارگردانی سیاوش عالیپور را به عنوان اثر برگزیده معرفی کرد.
سی و هفتمین جشنواره فجر و اختصاص بخشی به نام دفاع مقدس
سی و هفتمین جشنواره فجر در حالی برگزار شد که بخش دفاع مقدس به صورت مجزا در آن داوری می شد.
در این جشنواره نمایش «خنکای ختم خاطره» به کارگردانی حمیدرضا آذرنگ، نمایش «عند از مطالبه» به کارگردانی سامان خلیلیان و نمایش «دایک» به کارگردانی حامد عالمی در این بخش حایز رتبه اول تا سوم شدند.
رضا گشتاسب و جشنواره فجر سی و هشتم
آخرین جشنواره بین المللی فجر نیز در حالی برگزار شد که آثار دفاع مقدس، در بخش ویژه مورد ارزیابی قرار گرفتند.
در این جشنواره 3 اثر «برگشتن» از حسین مسافرآستانه، «دستهایم کو مم حسن» از رضا کرمی زاده و جواد صداقت و «کوچه مختار بود و ساسان بود و سیمین» از الهام ابنی به عنوان آثار برتر معرفی شدند.
نکته جالب در این جشنواره انتخاب دو اثر رضا گشتاسب یعنی دستهایم کو مم حسن و کوچه مختار بود و ساسان بود و سیمین در بین سه اثر برگزیده بود.