گام به گام با حیات دشوار هنرهای نمایشی در بحران کرونا (17)
تنگنای معیشت تئاتر تایلند و معضل نگهداری از فیلهای نمایشی
ایران تئاتر – سید رضا حسینی: همان گونه که در مطالب پیشین ایران تئاتر به آن اشاره شد، شیوع ویروس کرونا هنرهای نمایشی بسیاری از کشورهای جهان را تحت تاثیر قرار داد و خشک و تر را با هم سوزاند. با این حال اثر منفی پخش کرونا بر تئاتر بعضی از کشورها بیش از سایرین احساس شد.
در سالهای اخیر تورهای گردشگری فراوانی از مبدا ایران به مقصد تایلند برقرار شد و به موجب آن برخی از هموطنان ما توانستند با این کشور آسیایی بیش از گذشته آشنا شوند. با این حال اکثر کسانی که به تایلند سفر کردند و از گوشه و کنار این کشور بازدید به عمل آوردند به اندازه صحبت در مورد نقاط دیدنی، مراکز تفریحی، طبیعت و سایر حواشی مربوط به این کشور از تئاتر سرزمین هزار معبد سخنی به میان نیاوردند. همین موضوع موجب شده است تا اهمیت تئاتر تایلند به عنوان دریچهای برای معرفی فرهنگ و تاریخ این کشور به گردشگران ایرانی مغفول بماند.
تئاتر تایلند به همان اندازه که جهان بینی و نوع نگاه مردم سرزمین هزار معبد به دنیا را بازتاب میدهد در به حرکت در آوردن چرخهای اقتصادی این کشور نیز نقش مهمی بر عهده دارد. شاید بتوان ادعا کرد نقش و اهمیت تئاتر تایلند در شناساندن مردم این کشور به سایر نقاط جهان در عین تبدیل شدن آن به یک تجارت پرسود آن گونه که باید از سوی ما مورد توجه قرار نگرفته است. موضوعی که حتی میتوان بخشهایی از آن را به عنوان الگو مد نظر قرار داد.
اهمیت تئاتر در تاریخ معاصر کشور تایلند
از سالهای دور تا به امروز هنر نمایش به عنوان بخش جدا نشدنی از فرهنگ تایلند شناخته شده و بازتاب دهنده نوع زندگی مردم این کشور است. هنر سنتی نمایش در تایلند بیش از آنکه متکی بر کلام باشد به حرکت و موسیقی و رنگ وابسته است. امری که در نمایشهای سنتی سایر کشورهای خاور دور نیز کم و بیش مشاهده میشود. از همین رو نمایشهای سنتی تایلند قابلیت بیشتری نسبت به نمایشهای مشابه برای برقراری ارتباط با مخاطبانی از سایر نقاط جهان دارد. در تاریخ معاصر به خصوص در طول چند دهه گذشته فعالان تئاتر کشور هزار معبد تلاش کردند از این قابلیت برای جذب هر چه بیشتر مخاطبان خارجی استفاده کنند.
در سالهای اخیر صنعت گردشگری تایلند نقش مهمی در درآمدزایی داشته و بخش قابل توجهی از رونق اقتصادی این کشور را به خود اختصاص داده است. سال گذشته یعنی در سال ۲۰۱۹ میلادی حدود ۲۲ درصد از تولید ناخالص ملی تایلند به صنعت گردشگری اختصاص داشت. این در حالی است که در همان سال سهم صنعت گردشگری دنیا از تولید ناخالص جهان رقمی نزدیک به ۱۰ درصد بود. کشور تایلند سالانه به طور متوسط از حدود بیست میلیون گردشگر خارجی پذیرایی میکند. رقم خیره کنندهای که اگر نه تمام آن حداقل بخش مهمی از آن را میتوان مخاطبان بالقوه تئاتر این کشور در نظر گرفت.
در دهههای اخیر دست اندرکاران تئاتر تایلند به خوبی توانستند از موقعیتی که در اختیارشان قرار گرفته بود استفاده نمایند و مخاطبان بالقوه مذکور را به مخاطبان واقعی و بالفعل نمایشهای سنتی این کشور تبدیل کنند. بسیاری از سالنهای نمایش تازه تاسیس در شهرهای مختلف و جزایر متعدد تایلند به گونهای ساخته شدهاند که از گنجایش بسیار بالایی برخوردار باشند؛ تا جایی که برخی از آنها در ردیف بزرگترین سالنهای نمایش جهان قرار دارند. اکثر این سالنها در قالب مجموعههای فرهنگی تفریحی بزرگ و پر زرق و برق احداث شدهاند و علاوه بر محل اجرای نمایش مراکزی نظیر رستوران، بوستان، فروشگاه و مواردی از این دست را نیز در بر میگیرند.
مشهورترین و پر مخاطبترین نمایش تایلند
از میان مهمترین مراکز اجرای نمایش در تایلند میتوان به تئاتر «راچادا» در شهر «بانکوک» اشاره کرد که قادر به پذیرایی از دو هزار نفر تماشاچی بوده و از نظر میزان ارتفاع سقف صحنه نمایش با برخورداری از یازده متر و نود و پنج سانتیمتر در جهان رکورددار است. مهمترین نمایشی که در این سالن تئاتر برای مخاطبان اجرا میشود «سیام نیرامیت» نام دارد. در واقع میتوان این نمایش را مشهورترین و پر مخاطبترین نمایش سنتی تایلند نامید؛ اثری که نه تنها در سالن مذکور که در بسیاری از سالنهای نمایش این کشور برای مخاطبان داخلی و خارجی اجرا میشود.
سیام نیرامیت نمایشی است در سه پرده که اجرای آن حدود نود دقیقه به درازا میانجامد و در آن نکاتی مانند تاریخ، باورها، فرهنگ و آداب و رسوم مردم تایلند به تصویر کشیده میشود. پرده نخست این نمایش به شرح تاریخ تایلند با بیش از هفتصد سال قدمت اختصاص دارد و در پرده دوم آن تماشاچی در سفری دانته مانند از بهشت و جهنم بازدید میکند. در پرده سوم نیز بخشی از فرهنگ تایلند در قالب جشنوارهای شلوغ و سرشار از رنگ و شادمانی به تصویر کشیده میشود.
در نمایش سیرام نیرامیت حدود صد و پنجاه بازیگر ایفای نقش میکنند و از حضور فیل، که به نوعی نماد کشور تایلند محسوب میشود، نیز روی صحنه استفاده میشود. با توجه به تمام ویژگیهایی که به آن اشاره شد این نمایش جذابیت فراوانی برای تماشاچیان به خصوص گردشگران خارجی دارد و سالنهای نمایش نیز به خوبی از این پتانسیل برای جذب مخاطب بهره میگیرند. بسیاری از سالنهای تئاتر در نقاط مختلف تایلند نمایش سرام نیرامیت را در چندین سانس مختلف اجرا میکنند و حتی اجرای آن گاه تا نیمههای شب به درازا میانجامد. با توجه به جذابیت این نمایش برای تماشاچیان به خصوص کسانی که آشنایی اندکی با تاریخ و فرهنگ تایلند دارند بسیاری از سالنهای نمایش بزرگ و مشهور این کشور سرمایهگذاری قابل توجهی بر اجرای هر چه باشکوهتر آن انجام دادهاند و عایدی فراوانی نیز از این کار دارند.
تاثیر شیوع ویروس کرونا بر تئاتر تایلند
تایلند یکی از کشورهایی بود که پس از شیوع کرونا سیاست سفت و سختی را برای مقابله با این ویروس در پیش گرفت. شاید به آن دلیل که این کشور فاصله چندانی با مبدا شیوع ویروس یعنی کشور چین نداشت. به دلیل انجام فاصله گذاری اجتماعی بسیاری از مراکز تفریحی فعال در سرزمین هزار معبد تعطیل شد و فعالیت آنها به حالت تعلیق در آمد. این اقدام موجب شد تا تایلند اکنون در ردیف کشورهایی قرار بگیرد که عملکرد بسیار خوبی در زمینه مقابله با کرونا و مهار این ویروس داشتهاند. با وجود برخورداری تایلند از جمعیتی بیش از ۶۰ میلیون نفر تعداد نمونههای قطعی مبتلا به کرونا که در این کشور شناسایی شدند کمتر از چهار هزار نفر بوده و تعداد قربانیان این ویروس نیز کمتر از صد نفر گزارش شده است.
با این حال تعلیق فعالیتهای فرهنگی و هنری و تفریحی در تایلند موجب رکود صنعت گردشگری این کشور شد و مجموعه این اقدامات تاثیر قابل توجهی بر اقتصاد سرزمین هزار معبد گذاشت. برآوردهای اقتصادی نشان از آن دارد که اقدامات مذکور به کوچک شدن هفت تا نه درصدی اقتصاد تایلند در سال جاری خواهد انجامید. با توجه به اینکه تئاتر این کشور نیز در طول سالهای اخیر ماهیت خود را برای بقا و کسب درآمد به صنعت گردشگری گره زده بود از فعل و انفعال یاد شده تاثیر فراوانی پذیرفت. این تاثیر از فصل بهار یعنی آغاز بحران ناشی از شیوع کرونا تا امروز در بسیاری از مناطق تایلند قابل مشاهده بوده است.
وضعیت تئاتر تایلند در دوران پسا کرونا
یکی از مقاصد مهم گردشگران خارجی در تایلند «پوکت» است؛ جزیرهای که در جنوب غربی این کشور میان آبهای دریای آندامان قرار دارد. این جزیره پس از «بانکوک» دومین مقصد جذاب گردشگری در تایلند محسوب میشود و سالانه میزبان میلیونها بازدید کننده از نقاط مختلف جهان است. سال گذشته حدود ۹ میلیون نفر از پوکت بازدید کردند و علاوه بر مراکز تفریحی به سالنهای تئاتر این جزیره نیز رونق بخشیدند.
جذابترین، پر مخاطبترین، مشهورترین و پر فروشترین نمایش روزانه پوکت در میان تمام برنامههای فرهنگی، نمایشهای سرگرم کننده، کنسرتهای موسیقی ، مقبرهها، موزهها، بناها و معبدهای زیبا با معماری بینظیر و حتی برنامههایی که در این جزیره برای جلب نظر گردشگران طراحی شده و اجرا میشوند همان نمایش سیام نیرامیت است که به آن اشاره شد. این نمایش در سالنی به همین نام واقع در بخش شمالی پوکت اجرا میشود. سالن مذکور ۱۷۶۰ صندلی را برای پذیرایی از تماشاچیان در دل خود جای داده است و از نظر وسعت و شکوه کاملا به خواهر دوقلوی خود در شهر بانکوک، یعنی تئاتر راچادا که در سطور پیشین این متن به آن اشاره شد، شباهت دارد.
برای سرپا نگه داشتن این سالن نمایش بیش از چهارصد نفر انجام وظیفه میکنند که نود و پنج درصد آنها را افراد بومی تشکیل داده است. برای تکمیل اموری نظیر ساخت و ساز این سالن تئاتر، به کار گیری جلوههای ویژه عظیم در نمایشهای اجرا شده در آن، سیر کردن شکم فیلمهای حاضر در هر نمایش، پرداخت دستمزد کارمندان و عوامل تولید نمایش و سایر هزینههای مشابه حدود دو و نیم میلیارد بات تایلند (بیش از هشتاد میلیون دلار) سرمایه گذاری شده است. رقمی که از طریق آن میتوان به اهمیت تئاتر تایلند برای کسب درآمد و جذب گردشگر پی برد.
از رونق افتادن سالنهای نمایش در تایلند پس از شیوع کرونا
با اقدامات احتیاطی که در فصل بهار توسط حکومت تایلند به منظور جلوگیری از شیوع کرونا انجام گرفت جزیره پوکت از حضور گردشگر خالی شد و در پی آن سالنهای نمایش نیز بدون تماشاچی باقی ماند. سال گذشته حدود سه هزار هتل در پوکت مملو از مهمان بود اما امروز تقریبا تمام آنها بدون مشتری ماندهاند. این تحول ناگهانی برای منطقهای که هشتاد درصد درآمد خود را از طریق فعالیت در صنعت گردشگری کسب میکند و امرار معاش حداقل سیصد هزار نفر از مردم آن کاملا به حضور گردشگران خارجی وابسته است بسیار گران تمام شد.
پیش از آغاز بحران کرونا گردشگران داخلی تنها سی درصد از سهم بازدیدکنندگان پوکت را تشکیل میدادند. بنابراین شیوع این ویروس موجب حذف سهم هفتاد درصدی گردشگران خارجی از پوکت شد و تاثیر قابل توجهی بر کسادی فعالیتهای فرهنگی مهم این جزیره نظیر تئاتر گذاشت. البته این تاثیر منفی تنها محدود به پوکت نبود و سایر مناطق توریستی تایلند نظیر بانکوک و پاتایا نیز از آن بینصیب نماندند.
با کاهش قابل توجه گردشگران خارجی بسیاری از مراکز تفریحی و سالنهای نمایش تایلند تصمیم به تعطیلی گرفتند. پس از پایان یافتن قرنطینه در فصل بهار سالنهای نمایش به منظور رعایت فاصله اجتماعی متعهد شدند که تنها پنجاه درصد از ظرفیت خود را برای پذیرایی از تماشاچیان به کار بگیرند. اما به دلیل غیبت گردشگران خارجی بسیاری از آنها نتوانستند حتی نیمی از ظرفیت سالنهای خود را در هر اجرا پر کنند. به همین دلیل برخی از آنها بار دیگر ناچار به تعطیلی شدند و به انتظار عادی شدن اوضاع نشستند.
در ابتدای فصل بهار و پس از پایان یافتن قرنطینه این برنامه وجود داشت که تایلند بار دیگر میزبان گردشگران خارجی باشد. البته قرار بود این میزبانی به شکل محتاطانه با رعایت پروتکلهای بهداشتی و حفظ فاصله اجتماعی انجام شود. با این حال ورود گردشگران خارجی به تایلند باز هم به تعویق افتاد و بسیاری از صاحبان کسب و کارهای وابسته به صنعت گردشگری از جمله دست اندرکاران تئاتر ناچار شدند همچنان منتظر باقی بمانند.
وضعیت نابسامان چهار پایان نمایشی در تایلند
خالی ماندن سالنهای نمایش در اثر شیوع ویروس کرونا موجبات بیکاری بسیاری از فعالان تئاتر تایلند را فراهم آورد. حتی برخی از آنها که از شهرها و روستاهای دیگر به مناطق ساحلی و توریستی مهاجرت کرده بودند در دوران پسا کرونا مجبور شدند به شهر و دیار خود برگردند. این موضوع تنها به انسانها محدود نشد و حیوانات را نیز در بر گرفت.
همان گونه که در سطور پیشین این متن به آن اشاره شد برخی از بازیگران نمایشهای سنتی پرمخاطب تایلند را فیلها تشکیل میدهند. پیش از شیوع کرونا فیلهای آموزش دیده و اهلی که از دوران کودکی برای اجرای نمایش تعلیم دیدهاند نه تنها در سالنهای تئاتر این کشور که در سایر مراکز تفریحی تایلند نیز حضور داشتند و عامل مهمی برای جذب مخاطبان و برانگیختن حس کنجکاوی مشتریان به شمار میرفتند. غذای بسیاری از این فیلها توسط بازدید کنندگان و گردشگران تامین میشد. با غیبت آنها صاحبان فیلها نتوانستند از پس تامین هزینه خوراک آنها بر بیایند. به همین دلیل تعداد قابل توجهی از این چهارپان نمایشی و کوه پیکر ناچار شدند شهرهای توریستی تایلند را به مقصد زادگاه اصلی خود یعنی مناطق جنگلی این کشور ترک کنند.
بر اساس آمار موجود پس از شیوع ویروس کرونا که به تعطیلی سالنهای نمایش و مراکز تفریحی تایلند در فصل بهار انجامید حدود دو هزار زنجیر فیل اهلی به علت ناتوانی صاحبانشان در تامین غذای آنها در معرض خطر گرسنگی قرار گرفتند. شرایط زندگی تعدادی از این حیوانات به حدی رو به وخامت گذاشت که در میانههای بهار حدود صد زنجیر از آنها ناچار شدند بیش از صد و پنجاه کیلومتر مسیر را با پای پیاده طی کنند تا از شهر چیانگ مای واقع در شمال تایلند به زادگاه و محل اصلی زندگی خود یعنی منطقه مائه چائم باز گردند. در عمل این حیوانات به دلیل آنکه دیگر کاربردی برای صاحبانشان نداشتند به حال خود رها شده بودند. البته این کوچ اجباری با کمک و راهنمایی گروهی از حامیان حیوانات انجام گرفت. برخی از صاحبان فیلهای بیکار شده نیز در انجام این نقل مکان همکاری کردند. در واقع آنها به دلیل آنکه که از بهبود شرایط ناامید شده بودند تصمیم گرفتند برای چهارپایان آموزش دیده خود محل جدیدی برای زندگی بیابند.
این ناامیدی روز به روز رو به افزایش میرود و در طول ماههای اخیر کسب و کار بسیاری از فعالان عرصه هنر و سرگرمی تایلند را تعطیل کرده است. برخی از آنها معتقدند شاید تا پایان بهار بعدی نیز شرایط به حالت سابق باز نگردد و پای گردشگران خارجی آن گونه که باید به تایلند باز نشود. این شرایط ناخوشایند موجب شده است تا کسب و کار اهالی هنر همچنان بدون مشتری بماند و سالنهای نمایش از رونق بیافتد.
انتخاب روشهای جدید برای برقراری ارتباط با مخاطب
وابستگی کامل سالنهای نمایش بزرگ و مشهور تایلند به حضور فیزیکی تماشاچیان موجب شد تا بسیاری از آنها نتوانند در شرایط پسا کرونا، که سد بزرگی بر سر راه حضور تماشاچی در سالن قرار داد، مسیر تازهای برای ادامه فعالیت به روال سابق بیابند. با این حال بسیاری از فعالان تئاتر سعی کردند به هر ترتیب ممکن ارتباط هر چند اندکی با مخاطبان برقرار سازند و پیوندی که با کار مورد علاقه خود داشتهاند را به طور کامل نگسلند. بهترین روش برای انجام این کار استفاده از اینترنت بود. روشی که در دوران پسا کرونا توسط بسیاری از دست اندرکاران تئاتر در نقاط مختلف جهان مورد استفاده قرار گرفت.
انجمن تئاتر بانکوک از جمله گروههایی بود که از همان آغاز بحران کرونا اقدام به انجام این کار کرد. اعضای این انجمن هر سال بین سه تا چهار تئاتر را به روی صحنه میبرند و تلاش میکنند تا حد امکان در کارهایشان نوآوری داشته باشند. به عنوان مثال آنها در پارهای اوقات نمایشهای تعاملی را به روی صحنه میبرند. آثاری که در کنار بازیگران بزرگسال از حضور تماشاچیان کودک و نوجوان حاضر در سالن برای همکاری بهره میگیرد؛ با این هدف که آنها را به حضور در نمایش و انجام فعالیتهای هنری تشویق کند.
انجمن تئاتر بانکوک یک سازمان غیر انتفاعی است که حدود چهل و هشت سال قدمت دارد و عمده فعالیت خود را بر اجرای تئاتر به زبان انگلیسی برای مردم تایلند متمرکز ساخته است. افراد فعال در این سازمان، از گردانندگان آن گرفته تا بازیگران نمایش، عوامل تولید، کسانی که امور تبلیغاتی را بر عهده دارند و حتی مسئولان فروش بلیط، همگی به صورت داوطلبانه فعالیت میکنند و هدفی جز انجام کار هنری و اشاعه فرهنگ ندارند.
شاید به همین دلیل بود که پس از شیوع ویروس کرونا و در زمانی که بسیاری از سالنهای تجاری نمایش در تایلند به دلیل نبود توجیه اقتصادی فعالیتهای خود را متوقف کردند، اعضای فعال در انجمن تئاتر بانکوک همچنان به کار خود ادامه دادند و سعی کردند راه تازهای برای برقراری ارتباط با مخاطب بیابند. یکی از روشهایی که برای انجام این هدف انتخاب شد استفاده از فناوری بود. آنها به سراغ اینترنت و نرمافزارهای مخصوص برگزاری کنفرانس ویدیویی رفتند و اقدام به برگزاری جلسات نمایشنامه خوانی آنلاین کردند.
از زمان شیوع ویروس کرونا و ایجاد محدودیت در تجمعات عمومی این جلسات نمایشنامه خوانی آنلاین با هدف تشویق هنردوستان به حفظ فاصله اجتماعی به صورت هفتگی برقرار بوده و برگزاری آنها تا همین امروز ادامه دارد. در جلسات مذکور بازیگران داوطلب فعال در انجمن تئاتر بانکوک نمایشنامهای که از قبل مشخص شده است را برای تماشاچیان آنلاین اجرا میکنند. تماشاچیان نیز در صورت تمایل میتوانند در این نمایشنامه خوانی شرکت کرده و اجرای نقشی را بر عهده بگیرند. اگر هم تمایلی به انجام این کار نداشتند میتوانند بدون تعامل با دیگران تنها به تماشای هنرنمایی آنها بپردازند.
امیدواری هنرمندان تایلندی به آینده نامعلوم
برخلاف فعالان مستقل تئاتر در تایلند که پس از بروز بحران کرونا راه تازهای برای ادامه فعالیت خود و ارتباط با مخاطب یافتند، بسیاری از صاحبان تماشاخانههای تجاری این کشور همچنان در انتظار کشف پادزهری برای این ویروس به سر میبرند تا شرایط را دوباره عادی کند و آنها را از این وضعیت دشوار و پر تنش برهاند.
آن گونه که برخی از فعالان تئاتر تایلند ادعا کردهاند در طول یک سال اخیر چهل درصد از مراکز تفریحی این کشور، که سالنهای نمایش نیز جزو آنها بودهاند، تعطیل شده است و دورنمای روشنی برای بازگشایی مجدد آنها وجود ندارد. این وضعیت در بخشهایی از تایلند به قدری وخیم بوده که برخی از صاحبان سالنهای تجاری نمایش در این منطقه معتقدند شاید بازسازی زخم های به جا مانده از شیوع کرونا تا مدتها به درازا بیانجامد.
با تمام این اوصاف احتمالا عاشقان هنر نمایش بالاخره راهی برای ادامه فعالیت در شرایط ناخواسته فعلی خواهند یافت. فرضی که برخی از اهالی تئاتر تایلند نیز به آن باور دارند. اکنون در کشور آسیایی هزار معبد هم مانند بسیاری دیگر از کشورهای جهان این جمله مشهور که از زبان فعالان تئاتر در سراسر دنیا شنیده میشود، از زبان هنرمندان تایلندی نیز به گوش میرسد: «نمایش باید ادامه یابد»