نگاهی به تأثیر نظریه بیومکانیک میرهولد بر حرکات و بدن بازیگران کودکان معلول
ماجراجویی دنیای نمایش برای بازیگران کمتوان
ایران تئاتر - داریوش حیاتی :این پژوهش در ابتدا تعریفی از نظریه بیومکانیک ارائه میدهد و بعد از آن به تشریح این نظریه میپردازد. سپس باتوجه به اینکه تئاتر کودکان معلول به دلیل نوع مخاطب خاص آن از جهات بسیاری میتواند مورد بررسی قرار گیرد اشاره میکند.
بر این اساس تأثیر نظریه بیومکانیک میرهولد را بر حرکات و بدن بازیگران معلول مورد بررسی قرار میدهد و سپس به بررسی تئاتر درمانی به عنوان گونه ای خلاق از هنر درمانی میپردازد.
اصلیترین موضوع این مقاله بررسی تاثیر نسبی بیومکانیک بر تئاتر کودکان معلول را بیان مینماید، که با رویکرد تئاتر درمانی شکل گرفته و نتیجه گیری شده که در تئاتر درمانی کودکان معلول نقش مؤثری را ایفا میکند و استفاده از این روش برای درمان این نوع مخاطب خاص مناسب تشخیص داده میشود. نظریه بیومکانیک میرهولد سیستمی که توانست در سالهای پس از انقلاب برای پرورش بازیگران تئاتر روسیه مؤثر واقع گردد که معیارهایی فرای آموزش بازیگران، بلکه دستیابی میرهولد به تئاتری جدید به گونه ای که بازیگران را به انجام کار کمتر و دستیابی به نتیجه بیشتر تشویق کند.
مقدمه
میرهولد از جمله کارگردانان آوانگاردی بود که به فرم (form) بیشترازمحتوا (content) اهمیت میداد. او دو چیز را برای اجرای یک نمایش ضروری میدانست. اینکه چگونه فکر نویسنده را کشف کند و در مرحله بعد چطور آن فکر را به شکل تئاتری نمایش دهد. با کشف فکر نویسنده آن را به عنوان فکر غالب در اجرا استفاده می نمود و همه چیز (از بدن تا بیان و طراحی صحنه ...) را بر اساس آن فکر طراحی میکرد.
بیو به معنی (زندگی) و موجود زنده است و در کنار مکانیک به معنی عملی است که در باز حرکات و روشهای حرکتی بدن انسان است. بیومکانیک سیستمی بود که مهیرهولد درسال های پس از انقلاب آن را برای پرورش بازیگر ابداع کرد. خود او آن را در حد آموزش آکروباتیک و رقص مدرن میدانست که در کارگاهش از طریق برخی اتودهای نمایشی به بازیگران تعلیم داده میشد.
اما بیومکانیک سیستمی مفصل تر بود که معیارهایی فرای اهداف آموزشی چند اتود و تمرین معمولی داشت. مه یرهولد شروع به تمرین و تنظیم اندیشههای خود درمورد (تئاتری نو) که آن را یوسلوونی (Uslovny) به معنای استیلیزه یا قراردادی نامید. تئاترکهنه (تئاترطبیعت گرای استانیسلاوسکی) بازیگری را پرورده بود که در هنرهای دگردیسی و تناسخ ماهر بودند. اما شکل پذیری در کار آنها هیچ نقش مهمی نداشت. تئاتر کهنه نیز به شکل پذیری به عنوان یک ابزار سیاسی بیان نظرداشت. کافی بود که انسان به سالوینی در اتللو یا هملت نگاه کند. شکل پذیری به خودی خود چیزتازه ای نیست. بلکه شکلی از آن که مهیرهولد در ذهن داشت تازه است. قبلاً شکل پذیری ارتباط نزدیکی با گفتارهای نمایش داشت.
اما میرهولد از نوعی شکلپذیری سخن می گویدکه ربطی به واژگان ندارد تیر انداختن یکی از نرمش های معروف بیومکانیک میرهولد است که نه تنها اصل تعادل را نمایش میدهد. بلکه بهروشنی نشان میدهد که چگونه یکی از هدف های آن تغییر مداوم وضعیت بدنی تیرانداز بود که به رقص تعادلی تمام عیار میانجامید. مه یرهولد سعی داشت تا با پرورش بازیگر در سیستم بیومکانیک او را به اقتصادی عمل کردن وا دارد. یعنی بدن بازیگر بتواند به طور مؤجز در کمترین زمان ممکن یازمان مناسب بیشترین معانی را بیان کند. در بیومکانیک مه یرهولد سعی داشت تا با استفاده از ژست علاوه بر دستیابی به تئاتری جدید به گونه ای بازیگران را به انجام کار کمتر و دستیابی به نتیجه بیشتر تشویق کند.
تئاتر کودک و نوجوان نیز همانند تئاتر بزرگسال از عناصر اولیه مشترکی برخورداراست مثل گفتوگو-شخصیت- طرح و... مبانی و اصول کلی تئاتر بزرگسال در تئاتر کودک نیز رعایت میشود.
اما ممکن است تاکید آن بر یکی از عناصر تئاتر بیش از دیگر عناصر باشد. اما تئاتر نوجوانان دارای چه ویژگیهایی است؟
تئاتر نوجوانان به طور اعم و ادبیات نمایشی آنان بطور اخص هدف اصلی ادبیات و تئاتر کودک و بزرگسال قرار دارد. خصایا و ویژگیهای تئاتر کودکان معلول را میتوان این گونه وبه اختصار برشمرد:
1- ایجاد شادی- نشاط ولذت
2- ایجاد هیجان و حس ماجراجویی
3- سادگی (عدم پیچیدگی در طرح و داستان)
چگونه میتوان نظریه بیومکانیک مهیرهولد را در بکارگیری کودکان معلول آن هم درنمایش بکاربست؟
تئاتر درمانی
یک روش درمانی گروهی که در آن اشکال نمایشی و اصطلاحات تئاتری مورد استفاده قرار میگیرد فرآیندهای بنیادین در تئاتر درمانی فرآیندهایی اصلی راشامل میشود. فرافکنی نمایشی. اجرای تئاتر درمانی همدلی و فاصلهگذاری از طریق نمایش درمانی، شخصیت بخشی و جعل هویت. تماشاگر و تماشای تعاملی جسمیت بخشیدن نمایشی کردن جسم بازی ارتباط بین زندگی و نمایش دگرگونی و فرآیندهای فوق هریک نیروی بالقوه درمانی نمایش رانشان میدهند.
درسال 1920 بودکه مه یرهولد نظریه بیومکانیک (مکانیک حیاتی یا کنستراکتیویسم) خود را تحول بخشید. بیومکانیک شکلی از پرورش بازیگر بود که هدفش به وجودآوردن بازیگرانی بود هم ورزشکار هم آکروباتباز وهم ماشینهایی به تحرک درآمده. اصطلاح کنستراکتیویسم از هنرهای بصری وام گرفته شده بود. این اصطلاح نخستین بار در حدود سال 1912 در مورد مجسمههایی بکار میرفت که از سطحها و حجمهای متقاطعی تشکیل شده بودند بیآنکه قصد بیان حرف خاصی را داشته باشند. میرهولد با الهام از این سبک سکوهای غیرنمایشی را مرکب از شیب ها، چرخهای گردان، سرسرهها و اشیای دیگر چنان تنظیم میکرد تا یک ماشین بازی بسازد که بشتر عملی باشد تا تزئیینی، معروفترین اجرای میرهولد که برطبق سیستم بیومکانیک انجام شد قلتپان شکوهمند کروملینگ بود. هدف میرهولد آفرینش نوعی پیوستگی در صحنه بود که قابل قیاس با سینما باشد.
بررسی نقش بیومکانیک برنمایش کودکان معلول:
نمایش کودکان معلول در جامعه ما یکی از نیازهای فرهنگی امروزه است. جوامع باسرعت بیشتری به پیش میروند و پله های ترقی را طی میکنند که بیشترین سعی و کوشش خود را به استوار ساختن پایههای فرهنگی جامعه نهادهاند و نیازمند این امر ارتقای ساختارهای فکری افراد جامعه است. لذا مسئله اصلی بدین گونه طرح گردیده رسیدن به فضایی که بتواند زمینه ارتقای ساختارهای فکری بشر در زمینه رشد و بالندگی و اثربخشی این نظریه (بیومکانیک) را در آموزش و پیشرفت هنر و بهبود رفتارهای حرکتی و جسمی کودکان معلول و بستر مناسب برای خلاقیتهای نوین هنری (هنرنمایش) را فراهم سازد. هنرمندان معلول در کنار سایر هنرمندان در عرصههای نمایشی توانمندی خود را به نمایش میگذارند. کودکان معلول هنرمند با اجرای تئاتر عقاید و باورهای خود را به جامعه تفهیم میکنند. شناسایی نقاط قوت و ضعف اعضا (معلولان جسمس حرکتی) با توجه به سبک تئاتردرمانی در جلسات انفرادی و گروهی باعث ارتقای اعتماد به نفس و عزت نفس آنها میشود. و درمان مسائل و معضلات درونی و بیرونی و تغییر دیدگاه عموم (افکارعمومی) public opinion و مسئولان نسبت به آنها از مقوله ترحم به احترام با توجه به حضور فعال آنها در جوامع و رویدادهای هنری بالاخص تئاتر کودکان معلول یکی از مهمترین مسائل و رویکردهای مهم در تئاتر کودکان معلول. کلاسهای آموزش بازیگری این قشر ازجامعه در قالب کارگاههای آموزشی workshop با عنوان کلاسهای بیومکانیک بازیگری شامل: مهارتهای ابتدایی-جنبش باتوپ- حرکات ابتدایی شامل: ایستادن راه رفتن دویدن افتادن یادگیری اتودهای بیومکانیک پرتاب سنگ- تیراندازی با تیروکمان- خنجر و فرو بردن- سیلی زدن و...
آموزش روزانه فیزیکی و صدا ابتکار و ارائه تصویر و ویدئو کنفرانس (بیومکانیک و تئاتر معاصر) میباشد. نظریه بیومکانیک میرهولد شکلی از پرورش بازیگر است که هدفش بوجودآوردن بازیگرانی است هم ورزشکار هم آکروبات باز و هم ماشینهایی متحرک. مهیرهولد بهعنوان مبتکر این سبک از بازیگرانش حرکت میخواهد نه احساس وعاطفه.
میرهولد بر خلاف استادش کنستانتین استانیسلاوسکی که برانگیزههای درونی بازیگران توجه عمدهای داشت به انگیزههای جسمانی و بازتاب حسسی معتقد بود و عقیده داشت بازیگر برای آفریدن احساس شادمانی فراوان در خویشتن و در تماشاگر لازم نیست خود را به رفتارهایی که جامعه به صورت استاندارد درآورده محدود کند. اگر بازیگری از سرسرهای بلغزد یا بر طنابی آویزان شود همان احساس را القا خواهد کرد که استانیسلاوسکی به آن معتقد بود.
براساس این نظریه انسان به عنوان ماشینی تلقی میگردد. او موظف است کنترل خویشتن را یاد بگیرد.
میرهولد در سیستم ابداعی خود بیومکانیک نه تنها سعی در ایجاد تیپ جدید هنرپیشه را دارد بلکه تلاش میکند (انسان جدید) ایدهآل را که پاسخگوی تئوری انقلابی است بوجود آورد. در این سیستم مبنا همیشه شخص نیست بلکه گروه است بسیاری از تمرینهای ژیمناستیکی ایجاد شده توسط مهیرهولد مثل (پرش، اسب و سوارکار و هرم) مستلزم همکاری تنگاتنگ دو یا چند هنرپیشه است و بدین ترتیب ایدهآل در کار گروهی نمود پیدا میکند. این سیستم هم اکنون نیز توجه رجال و شخصیتهای تئاتری تمام دنیا را برانگیخته است.
حال با توجه به تعریف بیومکانیک ابتدا به مقوله بیومکانیک راه رفتن اشاراتی خواهیم داشت. یکی از عمدهترین حرکات انسان که برانجام هر کاری به آن احتیاج دارد، راه رفتن میباشد. راه رفتن از دسته حرکات چرخهای میباشد که یک سیکل مشخص در طول مدت زمان راه رفتن تکرار میشود.
عمل راه رفتن زنجیره یا توالی از تاب خوردن و تکیه گاه پاها میباشد، زمانیکه پا در تماس با زمین نمیباشد و در هوا در حال حرکت است مرحله تاب خوردن و زمانی که پا در تماس با زمین میباشد مرحله تکیه گاه نامیده میشود. ارتباط دقیق و منظم حرکات پای کودکان معلول با افراد سالم در مراحل بیومکانیکی چرخه راه رفتن به 5 مرحله قابل بررسی است.
1- مرحله آغاز تاب خوردن (لحظه جدا شدن انگشتان پا تا شروع اکستنشن زانو)
2- مرحله پایانی تاب خوردن (ازشروع اکستنشن زانو تا لحظه تماسها بازمین)
3- مرحله تکیهگاه به 3 بخش مرحله تحمل وزن مرحله میانی مرحله حرکت کردن
4-مرحله تحمل وزن (ازلحظه تماس پاشنه با زمین تا زمانی که به تدریج کف پا با سطح زمین تماس پیدا می کند را دربر میگیرد.
5- مرحله میانی (MID STANCE) به اختصار M.ST نیز نامیده میشود. (مرحله کف پا کاملاً بر روی زمین قرار میگیرد).
عمدهترین ناتوانی که با آسیب های حرکتی توأم است عقب ماندگی ذهنی است که توأم با نارسایی های توانشی همراه است.
- فلج دست و پا (QUADRIPLEGIA) نوعی آسیب حرکتی که بر اثر آن دشواریهای حرکتی شامل هر چهار دست و پای فرد مبتلا میباشد.
-فلج نیمه تنه (HEMIPLEGIA) به وضعیتی گفته میشود که بر اثر آن پاها درمقایسه با دستها با آسیب بیشتری مواجه هستند.
شکاف ستون فقرات (SPINABIFIDIA) اختلالی وراثتی است که درآن مهرههای ستون فقرات به اندازه کافی به یکدیگر نزدیک نیستند این اختلال میتواند شامل ضعف یا فقدان عملکرد عضلانی در بالاتنه و پائینتنه. جابهجاشدگی کفلها پاهای کوتاه و کج و انحنای ستون فقرات باشد.
نکته جالب اینکه با توجه به تحقیق و بررسیهایی که از امر هنری و نمایشی اداره بهزیستی شهر ارومیه به عمل آمد طبق گزارشات مؤثق کودکانی که دچار بیماری شکاف ستون فقرات بودند بهتر و راحتتر از بقیه معلولان دیگر قادر به انجام حرکات بیومکانیکی بودند.
البته درد و رنج حاصل از انجام این حرکات برای آنها طبیعی به نظر میرسید اما علاقه و تمایل بهعنوان بازیگر هنرمند تئاتر آنهم تئاتر کودکان معلول هرگز آنهارا از رسیدن به اهداف هنریشان ناامید نمیکرد.
در پرورش بازیگران کودکان معلول نکاتی اساسی در مورد اصول بیومکانیکی (مراحل عملکرد موقعیتهای بدن) ضروری به نظر میرسد.
نوع حرکت (چرخش و انتقال نیرو و خلاف نیرو (عمل و عکس العمل، شرط اصلی انتقال) پیامدهای اجرای حرکت:
- باز نمودن ناگهانی مفصل بازشده ران
- متوقف نمود ناگهانی بازشده ران
در مرحله عمل و عکسالعمل کدام عملهای بدنی کودکان معلول در پرورش بدن برای بازیگری البته در مرحله حرکات آکروباتیک و ژیمناستیکی از اهمیت معنیداری برخودار هستند با توجه به نظریه بیومکانیک مهیرهولد که هدف این کارگردان از این نظریه به وجود آوردن بازیگرانی هم ورزشکار هم آکروباتباز بود.
شامل:
مرحله کمکی به عقب غلتیدن و گذاشتنن دستها
مرحله اصلی بازکردن سریع زاویه پا و بالاتنه
توقف مفصل باز شده ران
باز کردن زاویه بازو و بالاتنه و صاف کردن آرنجها.
تئاتر کودک و نوجوان نیز همانند تئاتر بزرگترها از عناصر اولیه مشترکی برخوردار است مثل گفتوگو شخصیت طرح و... مبانی و اصول کلی تئاتر بزرگسال در تئاتر کودک نیز رعایت میشود.
اما ممکن است تاکید آن بر از عناصر تئاتر بیش از دیگر عناصر باشد. اما تئاتر نوجوانان دارای چه ویژگیهایی است؟
تئاتر نوجوانان به طور اعم و ادبیات نمایشی آنان بطور خاص هدف اصل ادبیات و تئاتر کودک و بزرگسال قراردارد.
از فضا یا ویژگیهای تئاتر کودک را میتوان این گونه و به اختصار و به اختصار برشمرد:
1- ایجاد شادی و نشاط و لذت
2- ایجاد هیجان و حس ماجراجویی
سادگی (عدم پیچیدگی درطرح داستان)
نتیجه گیری
با تحقیقات و مطالعات صورت گرفته بر روی بازیگران معلول در نمایش میتوان گفت: انجام حرکات فیزیکی شامل به حرکت درآوردن دستها و پاها برای کودکان معلولی که دچارآسیب از آن نواحی میباشند با تمرین و ممارست و انجام حرکتهای بیومکانیکی درتئاتر، آنان را قادر میسازد تا بتوانند با تکیه بر آموزش و فنون بازیگری تئاتر توسط مربیان کارآزموده و حرفهای هر چه بهتر به بهبود نقش بازی در نمایش روی آورند. آنچه مسلم است انجام حرکات ورزشی و آشنایی با علم روز بیومکانیک باعث مضاعف بودن روحیه ورزشکار و بازیگر در کارخود میشود.
غرق شدن در نقش توسط کودکی که معلول جسمی حرکتی است و ایجاد انگیزش و هیجان در وی با استفاده ازنظریاتی چون، بیومکانیک و احساس هنرمند بودن واقعی در دل این نوع بازیگر هنرمند. اورا امیدوارتر و شادابتر به عرصه هنر نمایش تشویق مینماید.
باتوجه به ساختارآناتومیکی- مکانیکی عضلات اسکلتی انسان سالم با معلولین و رابطه تولید نیرو و توان باسرعت انقباض عضلات در انسان سالم و معلولین و دشواری برخی از حرکات ورزشی و آکروباتیک توسط جامعه معلولان مخصوصاً کودکان معلول که آنها را بهعنوان افرادی مستعد و تلاشگر جهت رشد و شکوفایی استعدادها وتواناییهای بالقوه فطری ملزم ساخته تا در پرورش بدن و حرکات عمومی(general motion) برای اجرای هر چه بهتر هنر تئاتر از نظریه بیومکانیک میرهولد بهرهمند شوند و در حقیقت باتوکل برخداوند منان و با هدف معلولیت محدودیت نیست و با بکارگیری از اصول و فنون مهم درسبک و شیوه بازیگری (بیومکانیک) از طریق مطالعات کاربردی، شرکت در کلاسهای آموزش بیومکانیک بازیگری زیر نظر اساتید مجرب و کارگردانان تجربی تراز اول کشور هر چه بهتر و سریعترنسبت به رفع و غلبه بر مشکلات جسمی وحرکتی خویش در بازیگری نمایش برآیند.
منابع و ماخذ
1-براکت اسکارتاریخ تئاترجهان جلداول ترجمه هوشنگ آزادی ور انتشاراتمروارید 1377
2-روز اونز جیمزتئاترتجربی مصطفی اسلامیه چاپ اول تهران انتشارات سروش
3-تئاتر ومسائل اساسی آن میشل ویینی انتشارات سمت
4-پیشروان تئاتر اروپا ناصرحسینی مهر نشر قطره
5-شناخت عوامل نمایش ابراهیم مکی انتشارات سروش
6-مقدمات بیومکانیک ورزشی صادقی حیدر 1384 انتشارات سمت
7-بیومکانیک تکنیکهای ورزشی- ترجمه آریایی –جمیل 1375 انتشارات جهاد دانشگاهی
8-مبانی آناتومی وحرکت –کارل هینکل ترجمه دبیدی روشن- ولی الله 1386
9- 65حرکت اساسی در ژیمناستیک دختران کورت کنیرش مارلیس مینیش ترجمه آمنه رضوی نشربامداد کتاب 1389
10-تحول و نارسایی های توانشی، روبرت هوداپ ترجمه دکتر پرویزشریفی درآمدی حسین مرادی نشردانژه 1389
11-مصاحبه شفاهی باروابط عمومی اداره بهزیستی ارومیه –خبرنگار: حیاتی داریوش-دیماه 1396
واژگان کلیدی: بیومکانیک، مه یرهولد، کودکان معلول، تئاترکودکان، تئاتر درمانی
انجمن هنرهای نمایشی شهرستان پلدشت