اصالت تعزیه در خطر است
محمدحسین ناصربخت: تاسیس بنیاد حفظ و نشر تعزیه جزو وظایف وزارت میراث فرهنگی است
محمدحسین ناصربخت مدرس، نویسنده و پژوهشگر تئاتر کشور ، تاسیس بنیادی برای حفظ و نشر تعزیه به عنوان یکی از هنرهای سنتی ایرانی را جزو وظایف وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برشمرد و تاکید کرد هنر تعزیه می‌تواند به یکی از جاذبه‌های گردشگری کشور تبدیل شود. این استاد دانشگاه با اشاره به ورود تجهیزات مدرن مانند آمفلی فایر و تجهیزات صوتی که تاکید شبیه‌خوانان را بیشتر بر بخش آوازی متمرکز کرده و ناخودآگاه از حرکت‌های نمایشی تعزیه کاسته است و نیز تاثیر آسیب‌هایی که از سایر رسانه‌ها چون رادیو، تلویزیون و سینما وارد تعزیه شده، می‌گوید اصالت تعزیه در خطر است و تمامی این موارد اشاره‌ای بر لزوم برپایی یک بنیاد و مرکز تعزیه‌پژوهی و تولید تعزیه به صورت متمرکز نه‌تنها در پایتخت که در مراکز تعزیه‌خیز کشور دارد تا اصالت تعزیه را احیا کند.
به گزارش ایران تئاتر، از تابستان سال 1383 موضوع ثبت جهانی تعزیه در اداره کل هنرهای نمایشی مطرح شد و پس از چند سال پیگیری هنرمندان، هنر نمایشی آیینی تعزیه در سال 1389 به عنوان میراث جهانی در سازمان یونسکو به ثبت رسید. از زمان ثبت این هنر تاکنون اقدامات پراکنده‌ای از سوی سازمان‌های مختلف برای عرضه جهانی تعزیه صورت گرفته است اما آنچه لازم است لزوم معرفی متمرکز و برنامه‌ریزی‌شده این هنر در بخش بین‌الملل است و این موضوع نیازمند سازمانی است که متولی این امر باشد.
برای بهتر مشخص شدن اقداماتی که در این زمینه صورت گرفته است با محمدحسین ناصربخت مدرس، نویسنده و پژوهشگر تئاتر کشور به گفت‌وگو پرداختیم که متن آن را می‌خوانید.
با توجه به ثبت جهانی تعزیه تاکنون چه کارهایی برای شناخت این هنر انجام شده است؟
پس از ثبت جهانی تعزیه در سال 1389 قرار بر این بود تا سازمان میراث فرهنگی سابق که اکنون به نام وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شناخته می‌شود، بنیادی به منظور پژوهش و آموزش این هنر تشکیل دهد و این بنیاد محل دائمی برای اجرای تعزیه و مرکز تولید و نوآوری باشد تا پژوهشگران در آن جمع شوند و به ارائه آثارشان بپردازند که این خواسته همچنان بی‌نتیجه مانده است.
به جز مواردی که در امر پژوهش و آموزش ذکر شد، تخصیص بنیادی به تعزیه چه مزایای دیگری خواهد داشت؟
از آنجا که استادان تعزیه سن بالایی دارند، تاسیس این بنیاد در حفظ تجربه پیشکسوتان و انتقال آن به جوانان اهمیت دارد و امکان بازسازی مجالس دوره اوج تعزیه به همان شکل را که در تکیه دولت و دوره قاجار بوده است، به هنرمندان می‌دهد. جمع‌آوری نسخه‌های موجود از سراسر کشور و تاسیس موزه تعزیه که موجب رشد و گسترش تعزیه شود، ترجمه نتیجه پژوهش‌ها و بازسازی‌های پژوهشگران و هنرمندان به زبان‌های دیگر و اعزام گروه‌های نمایشی به خارج از کشور از دیگر مزایای تاسیس این بنیاد به شمار می‌رود. هم اکنون نیز به مدد برگزاری جشنواره تئاتر آیینی و سنتی و سوگواره‌ها، تلاش‌های اداره کل هنرهای نمایشی و سایر حوزه‌های فعال در این زمینه اقداماتی صورت گرفته اما این اقدامات به صورت مقطعی و کوتاه‌مدت انجام شده است.
تعزیه‌خوانان بسیاری در سراسر کشور به اجرا و برگزاری مجالس تعزیه می‌پردازند، بحث آموزش چقدر می‌تواند در بهبود کیفیت آثاری که اجرا می‌کنند، موثر باشد؟
بسیاری از بزرگان و پیشکسوتان هنر تعزیه از دنیا رفته‌اند و اکثر افرادی که اکنون در این زمینه فعال هستند، براساس آموخته‌هایی که سینه به سینه به آن‌ها منتقل شده است، دست به اجرا می‌زنند. این عزیزان گاهی دست به دستکاری‌هایی در متن و شیوه اجرایی تعزیه می‌زنند که آسیب‌رسان است، قطعا آن‌ها برای ضربه زدن به تعزیه چنین کاری نمی‌کنند و تنها به دلیل آشنایی ناکافی با تعزیه این اتفاقات رخ می‌دهد. به طور مثال در بسیاری از اجراها مکان مناسب در اختیار گروه‌ها قرار ندارد و آن‌ها برای رساندن صدای خود به گوش مخاطبان از میکروفن و آمپلی‌فایر استفاده می‌کنند، استفاده از این ابزارها باعث می‌شود تا تعزیه‌خوانان تنها بر آواز و موسیقی بسنده کنند و یکسری مهارت‌ها و جنبه‌های نمایشی تعزیه کم شود. بدون آموزش، توانی که تعزیه در موسیقی، حرکت، صحنه‌پردازی و جلوه‌های نمایشی در دوران اوج خود در تکیه دولت داشت، روز به روز کمتر می‌شود. آسیب‌هایی هم که از سایر رسانه‌ها چون رادیو، تلویزیون و سینما وارد تعزیه شده تاحدی اصالت این هنر را از بین برده است. تمامی این موارد اشاره‌ای بر لزوم وجود و فعالیت دائمی یک بنیاد و مرکز تعزیه‌پژوهی و تولید تعزیه به صورت متمرکز نه‌تنها در پایتخت که در مراکز تعزیه‌خیز کشور دارد تا اصالت تعزیه را احیا کند. خوشبختانه تعزیه با وجود ممنوعیت‌ها از بین نرفته است اما به هرحال بسیاری از ویژگی‌های دوره اوج را از دست رفته است.
دلیل تاکید بر تاسیس بنیاد حفظ و نشر هنر نمایشی آیینی تعزیه توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور چیست؟
تعزیه در حوزه نمایش و هنرهای سنتی ایرانی است و تاسیس بنیادی برای حفظ این هنر سنتی جزو وظایف وزارت میراث فرهنگی به شمار می‌رود و باید در نظر داشته باشیم که هنر تعزیه می‌تواند به یکی از جاذبه‌های گردشگری کشور تبدیل شود. گاهی اوقات جاهای دیگری چون حوزه هنری یا سازمان شهرداری و اداره کل هنرهای نمایشی برای تاسیس این بنیاد پیشقدم شده‌اند واقدامات اولیه‌ای انجام داده‌اند ولی به نتیجه نرسیده است. درحالیکه تعزیه هنری است که برای رشد و گسترش آن سرمایه کافی وجود دارد. بسیاری از موقوفاتی که در اختیار اداره اوقاف است مربوط به تعزیه است و این موقوفات می‌توانند منبع تامین مالی مناسبی برای تاسیس بنیاد تعزیه شوند و دیگر نهادها نیز می‌توانند همکاری کنند تا چنین اتفاقی به درستی رخ بدهد.
نسخه‌های تعزیه علاوه بر مجالس مرسومی که در مناسبت‌هایی چون سوگواری امام حسین(ع) استفاده می‌شوند، شامل چه موارد دیگری است؟
تعداد زیادی نسخه تعزیه با مضامین متفاوتی چون شبیه مضحک، حماسی و ادبی وجود دارد. برخی از این نسخه‌ها جمع‌آوری و چاپ شده‌اند اما بسیاری از آن‌ها هنوز گردآوری نشده‌اند تا پژوهشگران مواد کامل و کافی برای معرفی این هنر داشته باشند. برخی از مجالس غریب در تعزیه هست که کمتر خوانده شده‌اند درحالیکه ما در تاریخ نزدیک به 500 قصه مستقل داریم که گاهی در تعزیه برایشان چندین متن مختلف نوشته شده است. در حال حاضر حدود 20 تا 30 مجلس از تعزیه را که بیشتر سوگواره است، اجرا می‌کنیم و بخش‌های حماسی تعزیه کمتر دیده شده‌اند. تعزیه‌های حماسی به رحلت یا وفات قهرمان نمی‌پردازند بلکه پیروزی قهرمان را به تصویر می‌کشند.
تاکنون اقدام خاصی در حوزه اختصاص گرایش نمایش‌های ایرانی در حوزه آموزش انجام شده است؟
من به همراه آقای داوود فتحعلی بیگی مدتی اقدام به نگارش شرح درس برای گرایشی مختص به نمایش ایرانی در دانشگاه سوره و دانشگاه آزاد شعبه هنرهای سنتی استاد فرشچیان کردیم ولی این اقدام نیز به نتیجه نرسید. آشنایی با تعزیه قبلا با عنوان یک واحد مستقل در دانشگاه تدریس می‌شد اما در حال حاضر آن واحد مستقل وجود ندارد و در واحد درسی نمایش در ایران و نمایش در آسیا درباره تعزیه صحبت می‌شود. از ده سال پیش تاکنون پرداختن به نمایش‌های ایرانی کمتر هم شده است درحالیکه در گذشته واحد درسی به نام «شیوه‌های نمایش در ایران» وجود داشت که در طی تدریس، اجرای کارگاهی نمایش ایرانی داشتیم که تعزیه هم شامل آن می‌شد. متاسفانه رشته‌های دانشگاهی ما در حال حاضر تنها به تئاتر از نوع نمایشی که از اروپا وارد ایران شده است، می‌پردازند.
