بابک معماری مدرس و پژوهشگر تئاتر مطرح کرد
کهن‌ترین نسخه تعزیه ماه رمضان به عصر کریم‌خان زند برمی‌گردد
بابک معماری، پژوهشگر، مدرس دانشگاه و عضو کانون مدرسان تئاتر ایران با اشاره به اینکه رمضان ماه خودسازی و عید فطر زمان نو شدن است، قدمت کهن‌ترین نسخه تعزیه به مناسبت ماه رمضان به عصر کریم‌خان زند می‌رسد. ما از همان دوران شاهد هستیم که تعزیه صرفا در محرم و صفر اجرا نمی‌شود بلکه در ایام شهادت حضرت علی(ع) نیز برگزار می‌شود.
به گزارش ایران تئاتر، در گذشته و در زمان نبود رادیو و تلویزیون و دیگر رسانه‌های جمعی، مردم به فراخور جغرافیا و آداب و رسوم منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کردند؛ برای گرامی داشت ایام مختلف و مناسبت‌های گوناگون دینی و غیردینی، مراسم و آیین‌های متفاوتی را برگزار می‌کردند.
ماه مبارک رمضان نیز یکی از مناسبت‌های دینی است که پس از ورود اسلام به ایران، رنگ و بویی ایرانی به خود گرفت و مردم این سرزمین کهن، از دیرباز آیین‌های رمضان را به شیوه خود برگزار میکنند. آیین‌هایی همچون تعزیه، مناجات‌خوانی، آیین سخنوری، کلوخ‌اندازان و... در این میان تعزیه یکی از مهم‌ترین آیین‌های این ایام به شمار می‌آید.
با توجه به ایام شهادت امیرالمومنین (ع) و برپایی مجالس تعزیه در روزهای سوگ این امام والا، گفت‌وگویی با بابک معماری، مدرس دانشگاه و عضو کانون مدرسان تئاتر ایران درباره این هنر آیینی نمایشی داشتیم که در ادامه می‌خوانید.
او درباره پیدایش تعزیه می‌گوید: «تعزیه هنر نمایشی است که روحانیون مذهبی و اجراکنندگانش با هدف روایت بزنگاه های تاریخی و نیز آموزش و تبلیغ و ترویج آموزه‌های دینی به مخاطبان از آن بهره می‌بردند. این هنر از دوران شکل‌گیری‌اش در زمان حکومت آل بویه کارکردی تبلیغی-آموزشی داشته است و همواره پیام‌آور پیروزی حق در برابر ظلم بوده و مختص به روز یا دوره زمانی خاصی نیست.»
تعزیه صرفا یک نمایش نیست بلکه تریبونی آموزشی است
بابک معماری ادامه می‌دهد: «در حقیقت باید به این نکته توجه کرد که تعزیه صرفا یک نمایش نیست بلکه تریبونی است که تلاش می‌کند با کمک از هنر نمایش و جنبه سرگرم‌کنندگی آن به آموزش مخاطب بپردازد و مضامین دینی و مذهبی را به آن‌ها بیاموزاند.»
این مدرس دانشگاه با اشاره به تنوع تعزیه در دوران ناصری و پرداختن به این هنر در طول سال می‌افزاید: «در دوره ناصری و شکل‌گیری تکیه دولت، در تمام روزهای سال، تعزیه با موضوعات متنوع اجرا می‌شده است و در ماه رمضان نیز تعزیه‌خوانان بعد از افطار تا سحر میزبان علاقه‌مندان بوده‌اند.»
او توضیح می‌دهد: «با وجود تنوع مضامین، مردم همیشه نسبت به تعزیه دید آیینی و مذهبی دارند و تعزیه برای‌شان یک نمایش نیست بلکه یک آیین است که می‌توانند با آن به باورها و حقایقی که به دنبال آن هستند، دست پیدا کنند.»
قدمت قدیمی‌ترین نسخه تعزیه ماه رمضان به دوره زندیه می‌رسد
این پژوهشگر با اشاره به آغاز دوران تعزیه‌خوانی در ماه مبارک رمضان می‌گوید: «قدمت کهن‌ترین نسخه تعزیه به مناسبت ماه رمضان به عصر کریم‌خان زند می‌رسد. ما از همان دوران شاهد هستیم که تعزیه صرفا در محرم و صفر اجرا نمی‌شود بلکه در ایام شهادت حضرت علی(ع) نیز برگزار می‌شود.»
او می‌افزاید: «تولد امام حسن مجتبی (ع) و شهادت حضرت علی (ع) دو رویداد مهم ماه رمضان است که باعث شده تا بسیاری از تعزیه‌نامه‌ها حول این دو محور نوشته و اجرا شوند.»
معماری ادامه می‌دهد: «تعزیه شهادت حضرت امیر (ع) از مهم‌ترین تعزیه‌هایی است که همزمان با شهادت امام اول شیعیان در دوران زندیه اجرا می‌شده است و با روی کار آمدن دوره قاجار و توجه ناصرالدین شاه به این هنر، مجالس دیگری همچون مجلس جوانمرد قصاب که به کرامات حضرت علی (ع) می‌پردازد، نیز در این ایام اجرا می‌شود.»
این مدرس می‌گوید: «از آنجا که جنبه تبلیغی تعزیه مدنظر بوده است در طول ماه رمضان تعزیه‌خوانان به اجرای سایر مجالس تعزیه که در ماههای محرم و صفر نیز اجراءِ میشدهاند؛ میپرداختند با موضوعاتی چون شهادت امام حسین(ع)، تعزیه حربن یزید و....»
تعزیه را صرفاً مجلس سوگواری نمی‌بینم
او ضمن بیان اینکه تعزیه را به عنوان مجلس سوگواری نمی‌بیند، می‌افزاید: «اگر در تعزیه سوگواری انجام می‌شود به دلیل سرنوشتی است که بر اولیای الهی جاری می‌شود. در واقع سوگواری همذات‌پنداری ما با حوادثی است که بر اولیای الهی می‌گذرد. این هنر در دیگر مجالس خود جنبه‌های دیگری چون شادی نیز دارد که نمونه آن را میتوان در مجلس «عروسی دختر قریش» یا «عروسی رفتن حضرت فاطمه زهرا (س)»، دید.»
رمضان ماه خودسازی و عید فطر زمان نوشدن است
عضو کانون نویسندگان تئاتر ایران با اشاره به دیگر آیین‌هایی که در ماه رمضان اجرا می‌شده است، می‌افزاید: «آیین‌های هر منطقه از کشور در ماه رمضان متفاوت است؛ به طور مثال در بیشتر جغرافیای ایران از جمله منطقه سیستان و بلوچستان، سنت «سحری خوانی» در ماه مبارک رمضان، قدمت فراوانی دارد؛ شیرازی‌ها آخرین جمعه قبل از ماه مبارک رمضان به گردشگاه‌های اطراف شهر مثل باغ‌های سرسبز قصردشت و مکان‌های دیدنی شیراز می‌روند و افطار آن روز را در طبیعت میل میکنند؛ یا مردم آذربایجان شرقی از نیمه ماه شعبان خود را برای استقبال از ماه رمضان آماده میکنند. مردم این منطقه ضمن نظافت و خانه‌تکانی، از چند روز مانده به ماه رمضان به پیشواز این ماه می‌روند. در واقع مردم، رمضان را جشن خودسازی می‌دانند و عید فطر را به عنوان زمان بازگشت به خود و فرصتی برای نوشدن و خودسازی جشن می‌گیرند.»
او با اشاره به مهجور بودن تعزیه به عنوان یکی از مهم‌ترین آیین‌های نمایشی در ایران ادامه می‌دهد: «تعزیه این روزها مهجور افتاده است و از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انتظار می‌رود که برنامهریزی جهت حفظ و اشاعه این نمایش ملی-مذهبی را مورد توجه قرار دهد. مردم تشنه تماشا و شناخت آیین‌های نمایشی اقلیم خویش هستند و انتظار می‌رود در طول سال شاهد اجراهای تعزیه و سایر آیین‌های نمایشی بومی و سنتی باشیم. باید تعزیه و دیگر نمایش‌های آیینی-سنتی را به دل مردم ببریم.»
معماری در پایان می‌گوید: «تعزیه ریشه در دوران قبل از اسلام و سوگ سیاوش به عنوان شخصیتی اسطوره‌ای دارد که اکنون با مضامین دینی روی صحنه می‌رود. ریشه این هنر و آیین در فرهنگ دیرینه ماست؛ فرهنگی که بر ما لازم است برای حفظ آن تلاش بیشتری داشته باشیم.»
گفت‌وگو: نگار امیری
