مروری بر بیش از چهار دهه انتشار فصلنامه «تئاتر»
به بهانه‌ی برگزاری مراسم «صد»، مروری بر بیش از چهار دهه انتشار فصلنامه «تئاتر» شده است که در ادامه می‌خوانید.
به گزارش ایران تئاتر، مراسم «صد» به مناسبت انتشار صدمین شماره فصلنامه علمی «تئاتر»، روز دوشنبه ۱۳ مردادماه ۱۴۰۴، ساعت ۱۸ در سالن مشاهیر مجموعه تئاترشهر برگزار می‌شود. در گزارش پیش رو مروری بر بیش از چهار دهه انتشار این فصلنامه شده است:
پاییز سال ۱۳۵۶ نخستین شماره نشریه‌ای با عنوان «فصلنامه تئاتر» توسط «انتشارات قسمت برنامه‌های نمایش وزارت فرهنگ و هنر» زیر نظر شورای نویسندگان و مدیر مسئول حامد روحانی منتشر شد. دفتر این نشریه در ساختمان نام‌آشنای اهالی تئاتر، اداره تئاتر واقع در خیابان پارس، میدان فردوسی بود. آن زمان علی نصیریان ریاست این اداره را بر عهده داشت و در سرآغاز فصلنامه ضمن اشاره به تلاش‌ها، رنج‌ها و ناکامی‌های فراوانی که هنرمندان و اندیشمندان حوزه تئاتر متحمل شده بودند و اندک بودن مطالب مکتوب پژوهشی در این وادی نوشت: «هدف اساسی از انتشار فصلنامه به‌طور کلی کمک به فرهنگ تئاتر ایران است و بخش‌هایی که برای این منظور در نظر گرفته شده مطالبی را شامل خواهد بود که به‌طور بنیادی این فرهنگ را مطرح سازد و گسترش دهد.»[1]
از همین‌رو پژوهش در زمینه نمایش ایرانی، پژوهش در تئاتر شرق و معرفی ریشه‌ها و شکل‌های نمایشی در کشورهای آسیایی، ترجمه و تالیف مطالب فرهنگی و فنی در باب تئاتر غرب، بخش آراء و عقاید صاحب‌نظران و متخصصان مسائل فرهنگ و هنر درباره تئاتر، بررسی و نقد تئاترهای فصل و معرفی و بررسی کتاب‌های تئاتری منتشرشده فصل، اخبار درخور توجه جهان و چاپ کامل یک نمایش‌نامه ایرانی یا ترجمه آثار دراماتیک غیرایرانی برای انتشار در این فصلنامه مدنظر قرار گرفت.
در این شماره مطالبی همچون «فرهنگ و مردم» به قلم جلال ستاری، «میرزا آقاتبریزی» و «قاضی بغداد» به قلم مایل بکتاش، «گفت‌وگو با فرخ غفاری» به قلم لاله تقیان، «طلحک و دیگران» به قلم بهرام بیضایی، «پژوهشی در نخستین مرحله از دومین جشنواره تئاتر شهرستان» نوشته مسعود نوری نائینی، «تحلیلی از متن و چند اجرای ننه دلاور» نوشته ژان کلو فرانسوا با ترجمه حسینعلی طباطبایی، «تئاتر تلویزیون» نوشته ورتینگتون مانیر با ترجمه حسن فیاد، «تقدیرگرایی در آنتیگونه سوفوکل» به قلم خلیل موحد دیلمقانی و معرفی کتاب‌های تئاتر نوشته محمود نفیسی منتشر شد.
نخستین فصلنامه به‌دست اهالی تئاتر در تهران و شهرستان‌ها رسید و بازخوردهای خوبی به‌دست آورد. با استناد به نامه‌های رسیده به دفتر اداره تئاتر که بخشی از آن‌ها در شماره دوم فصلنامه منعکس شد، متوجه می‌شویم در ناامیدی‌ها، امیدی جوانه زد. از همین‌رو کار ادامه پیدا کرد. از شماره دوم، فصلنامه زیر نظر رضا سیدحسینی منتشر شد و لاله تقیان هم مسئول تحریریه آن بود و به‌مرور افرادی دیگری همچون ابوالحسن نجفی، عبدالله توکل، کامبیز رخشان، جمشید چالنگی، پرویز شفا، پرویز ممنون، نجف دریابندری، شهلا شریعتمداری، خسرو حکیم رابط، فرخ غفاری، جلال خسروشاهی و… هم به این مجموعه ارزشمند اضافه شدند.
فصلنامه تئاتر همان‌طور که پاییز ۱۳۵۶ آغاز به‌کار کرده بود، بعد از انتشار پنج شماره در پاییز ۱۳۵۷ و در بحبوحه انقلاب به کار خود پایان داد. ده سال از انتشار آخرین شماره فصلنامه «تئاتر» گذشته بود که در بهار ۱۳۶۷ مجدد این نشریه توسط مرکز هنرهای نمایشی ولی با ساختاری متفاوت منتشر شد. از آن‌جا که آن زمان مرکز هنرهای نمایشی صاحب ماهنامه‌ای به نام «نمایش» بود، تصمیم گرفته شد در این فصلنامه با نگاهی تخصصی‌تر به تئاتر پرداخته شود. علی منتظری؛ رئیس وقت مرکز هنرهای نمایشی در سرمقاله نخستین شماره این فصلنامه با عنوان «برگ سبزی است…» ضمن اشاره به اهمیت پژوهش، فصلنامه تئاتر را مولود پژوهش‌های تئاتری مرکز هنرهای نمایشی دانست و گفت: «فصلنامه تئاتر حاصل مایه و پایه جمعی پژوهشگر دلسوز است که رنج جست‌وجو و پژوهش را با حلاوت ظاهری نام و نشان معاوضه کرده‌اند تا از این راه به فرهنگ و هنر خدمت کرده باشند.»[2]
فصلنامه تئاتر در این شروع بیشتر به انتشار مقالات پژوهشی حوزه تئاتر پرداخت. یعنی انتشار گفت‌وگوها، ترجمه‌ها، اخبار و گزارش‌ها برعهده ماهنامه «نمایش» و مقالات علمی برعهده فصلنامه «تئاتر» بود. در شماره اول، چهار مقاله با عنوان «ظرفیت نمایشی ادب داستانی ایران» به قلم جلال ستاری، «تعزیه در هرمزگان» نوشته جواد ذوالفقاری، «تاریخچه تئاتر در تبریز» نوشته امیر علیزادگان و «تعزیه یوسف و زلیخا» نوشته هاشم فیاض به‌همراه خلاصه مقالات به زبان انگلیسی به کوشش لاله تقیان و همراهی دکتر محمدعلی صوتی به‌عنوان مدیر اجرایی توسط شرکت ایران‌چاپ (مؤسسه اطلاعات) منتشر کرد و کار را به همین صورت ادامه داد.
تا زمستان ۱۳۷۰ شانزده شماره از فصلنامه منتشر و با رفتن علی منتظری از مرکز هنرهای نمایشی، انتشار آن هم مانند ماهنامه «نمایش» متوقف شد.
در تیرماه سال ۱۳۷۷ و در شرایطی که حسین سلیمی؛ رئیس مرکز هنرهای نمایشی بود، پروانه انتشار این فصلنامه با گستره سراسری به نام انجمن هنرهای نمایشی ایران صادر گردید و دوره جدید انتشار آن با همان ساختار و به شماره مسلسل ۱۷ ویژه پژوهش‌های تئاتری در فصل زمستان با سردبیری لاله تقیان آغاز شد و تا زمستان سال ۱۳۸۲ نوزده شماره از این فصلنامه منتشر و بعد از آن مجدد متوقف شد.
هنگامی که خسرو نشان در سال ۱۳۸۳ به ریاست مرکز هنرهای نمایشی رسید، در ادامه اختلافاتی که ایجاد شده بود، مدتی انتشار فصلنامه را متوقف کرد تا این‌که در بهار ۱۳۸۴ یک‌بار دیگر دوره جدید آن را با سردبیری دکتر محمدرضا خاکی منتشر کرد. در این سال سه شماره از فصلنامه منتشر شد که یک‌بار دیگر کار متوقف شد و دو سال فصلنامه‌ای منتشر نشد. البته نباید نادیده گرفت که فصلنامه در این دوره شکلی متفاوت را تجربه کرد و دارای نگاه موضوعی بود. وقتی به فهرست فصلنامه در این سه شماره نگاه می‌کنیم می‌بینیم فصلنامه با رویکرد ترجمه دارای سه بخش بود. در بخش اول هر شماره به یک نویسنده پرداخته شده بود، یک بخش ویژه داشت که به موضوعاتی نظیر ژست در تئاتر و دراماتورژی پرداخته بود. بخش سوم نیز «چشم‌انداز» نام داشت که شامل چند مقاله با محوریت‌ها و موضوعات متفاوت بود.
بهار سال ۱۳۸۷ به مناسبت برگزاری سمینار بین‌المللی «نمایش و دین» یک‌بار دیگر فصلنامه «تئاتر» (شماره ۴۱) منتشر شد. در این دوره مدیر مسئول مجید سرسنگی و سردبیر مهمان دکتر فرهاد ناظرزاده کرمانی بود. همچنین سردبیر مهمان فصلنامه ۴۲ و ۴۳ که در یک مجلد منتشر شد، محمدحسین ناصربخت بود. این شماره هم با توجه به مقالات منتشرشده در آن دارای یک دسته‌بندی و فهرست متفاوت، شامل پنج بخش آیین، تعزیه، عروسکی، تخت‌حوضی و تئاتر بود. اما یک‌بار دیگر انتشار فصلنامه متوقف شد.
فصلنامه تئاتر شماره ۴۴ در بهار ۱۳۹۰ مجدد با سردبیری دکتر فرهاد ناظرزاده منتشر شد و از آن به بعد دکتر مصطفی مختاباد سردبیر فصلنامه شدند و تاکنون با همه همواری‌ها و ناهمواری‌ها کار را ادامه دادند و ما امروز شاهد انتشار صدمین شماره فصلنامه اما با مجوز و امتیاز «علمی» از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هستیم.
از شماره ۵۶ در بهار سال ۱۳۹۳ فصلنامه تئاتر به استناد مجوز شماره ۱۳۷۲۳۲/۱۸/۳ مورخ 93/7/18 از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دارای درجه علمی‌پژوهشی شد و به لطف زحمات و دلسوزان این عرصه توانست جایگاه ارزشمندتری پیدا کند. تا شماره ۱۰۰ فصلنامه تئاتر که طی ۳۷ سال و با ۷۸۳ مقاله در حوزه‌های مختلف تئاتر منتشر شده، سال‌ها تلاش، مجاهدت و اعتبار دست‌اندرکاران آن در طول بیش از چهار دهه نمایان است. امید که این میراث ارزشمند برای نسل‌های آینده ماندگار بماند و هنرمندان تئاتر همچنان از این سرمایه پژوهشی بهره‌مند شوند.
گزارش از مرجان سمندری معطوف
منابع:
[1]. نصیریان، علی (۱۳۵۶). سرآغاز، فصلنامه‌ی تئاتر، شماره‌ی ۱، صفحه ۴
[2]. منتظری، علی (۱۳۶۷). برگ سبزی است، فصلنامه‌ی تئاتر، شماره‌ی ۱، بهار ۱۳۶۷
