رضا کیانی: اقتباس نمایشی از شعر «علی کوچیکه» را به فال نیک می‌گیرم

به گزارش ایران تئاتر؛ دوشنبه؛ ۱۲ مهرماه ششمین برنامه «دوشنبه‌های نقد تئاتر» در سال 1395، به نمایش «علی کوچیکه» نوشته سارا تقوی و کارگردانی حسین فرخی که این روزها در خانه نمایش اداره تئاتر روی صحنه است اختصاص یافت. در این جلسه که توسط کانون ملی منتقدان تئاتر ایران برگزار می‌شود، سید جواد روشن به‌عنوان کارشناس و مدیر جلسات دوشنبه‌های نقد، سعید محبی و رضا کیانی؛ منتقد و کارشناس تئاتر و حسین فرخی و سارا تقوی؛ کارگردان و نویسنده نمایش حضور داشتند.

سارا تقوی: از ابتدا می‌خواستم «علی کوچیکه» را اجرا کنم

در ابتدای این برنامه، سارا تقوی؛ نویسنده و تک بازیگر نمایش «علی کوچیکه» به درخواست سید جواد روشن درباره شکل‌گیری نمایشنامه صحبت کرد: نمایشنامه «علی کوچیکه» پایان‌نامه کارشناسی من در رشته ادبیات نمایشی با موضوع بررسی قابلیت‌های نمایشی شعر «به علی گفت مادرش روزی» بود که در سال 1384 نوشته شد اما چون در آن زمان بر روی زندگی فروغ فرخزاد کار می‌کردم، تمام اشعار فروغ به‌نوعی در این نمایشنامه دخیل شدند؛ شخصیت‌ها و عناصر دیگر اشعار فروغ نیز به نمایشنامه راه یافتند اما بیس اصلی نمایشنامه شعر «علی کوچیکه» است.

تقوی ضمن اعلام این نکته که از ابتدای نگارش به اجرای نمایش «علی کوچیکه» فکر کرده است، گفت: شاید بخش‌هایی از متن به لحاظ تکنیک اجرایی اشتباه داشته باشد. این مسئله دقیقا به این دلیل پیش آمد که از ابتدا به اجرا کردن نمایش فکر می‌کردم. این نمایش را به‌عنوان پروژه عملی بازیگری کارشناسی ارشدم انتخاب کردم و درنهایت پروژه نظری‌ام عملی هم شد.

سیدجواد روشن: زنانگی آثار فروغ او را شاعری متمایز کرده است

سید جواد روشن؛ کارشناس و مدیر جلسات دوشنبه‌های نقد درباره فروغ فرخزاد گفت: فروغ شاعری است که زنانگی در آثارش موج می‌زند و همین مساله فروغ را از نسبت به شاعران هم‌نسل خود متفاوت می‌کند. سارا تقوی نیز در مقام یک زن با اثر برخورد کرده است. در این اثر بیشتر روایتی که مادر علی به‌عنوان یک زن در برخورد با اجتماع، اطرافیان و رابطه‌اش با فرزند مورد بررسی قرار می‌گیرد.

حسین فرخی: آثار شاعران ما به‌شدت دراماتیک هستند

حسین فرخی؛ کارگردان نمایش «علی کوچیکه» درباره علت انتخاب کردن این نمایشنامه برای کارگردانی، گفت: من بسیار تمایل دارم که با دانشجویانم کار کنم. به‌عنوان‌مثال؛ برای اجرای نمایش «سمفونی بیداری» چه در جشنواره و چه اجرای عمومی آن در تالار وحدت، از تعدادی از دانشجویانم استفاده کردم یا نمایش «شب‌نشینی باشکوه آقاجون» که نخستین حضور حرفه‌ای مهدی کوشکی در مقام بازیگر بود. تمایل دارم تا آنجا که در توانم است ارتباط میان دانشگاه و کارهای اجرایی را شکل دهم.

وی در ادامه افزود: وقتی سارا تقوی این نمایش را به‌عنوان پروژه بازیگری‌اش انتخاب کرد، من استاد راهنمایش بودم. سارا تقوی برای این پروژه، نمره 19 گرفت. در پروسه تمرین به تقوی پیشنهاد دادم برای اجرای عمومی اثر، برنامه‌ریزی کنم. این نمایش را در جشنواره اجرا کرده بود. متاسفانه چهار سال است که امکان اجرای تئاتر ندارم و متن‌هایم از سوی مجموعه تئاتر شهر و ایرانشهر مورد قبول واقع نشده است. برای تماشای نمایشی به خانه نمایش اداره تئاتر آمده بودم و از من دعوت کردند نمایشی را در این سالن روی صحنه ببرم و من نمایش «علی کوچیکه» را پیشنهاد دادم. احساس می‌کنم سارا تقوی و بازی‌اش باید دیده شود. او سالیان سال است که در آثار مختلفی بازی می‌کند؛ شاید اجرای این نمایش در فضای حرفه‌ای تئاتر، بتواند به بهتر شناخته شدن سارا تقوی کمک کند. این مجموعه باعث شد نمایش روی صحنه بیاید. البته یکی از جذابیت‌های این نمایش برای من، مونولوگ بودن آن است چون خودم بسیار این شیوه را دوست دارم. «علی کوچیکه» سومین تجربه من در حوزه مونولوگ است.

این کارگردان تئاتر درباره بحث اقتباس از شعر، گفت: در اشعار شاعران ما قابلیت‌های دراماتیک بسیار خوبی وجود دارد که می‌توان از آن‌ها استفاده کرد؛ مثلا شعر بلند «خانه سریویلی» اثر نیما یوشیج، یک نمایشنامه است. همچنین در اشعار شاعران معاصر قابلیت تبدیل شدن به نمایشنامه وجود دارد. بهتر از به سمت نمایشنامه‌هایی که حس شاعرانه دارند گریزی بزنیم.

سعید محبی: نقطه قوت «علی کوچیکه» بازی بسیار خوب سارا تقوی بود

سعید محبی؛ یکی از منتقدان حاضر در این برنامه، ضمن اعلام این مطلب که اغلب مخاطبان با شعر «علی کوچیکه» آشنایی دارند، گفت: فروغ فرخزاد را نیز همه ما می‌شناسیم. فروغ شخصیتی پرشور و شوق دارد و به‌نوعی تئاتری است؛ در نمایش «شش شخصیت در جست‌وجوی نویسنده» اثر پری صابری بازی کرده است، اشعار نمایشنامه «دایره گچی قفقازی» اثر سمندریان را تنظیم کرده است که در هر دو مورد خودش به سمندریان و صابری پیشنهاد همکاری داده بود؛ درنتیجه کودکی علی کوچیکه را در شخصیت فروغ می‌بینیم اما این شور و شوق و کودکانگی را در برخی از بخش‌های نمایش دیدم. در قسمت‌هایی که نویسنده از اشعار دیگر فروغ استفاده می‌کرد که یکی از نکات مثبت نمایشنامه بود، این کودکانه بودن حضور داشت اما می‌توانست کمی بیشتر به این بخش پرداخته می‌شد.

وی در ادامه افزود: اگر نویسنده زاویه دید را تغییر می‌داد و به‌جای این‌که مادر علی به‌عنوان واسطه در نمایش حضور داشته باشد، نویسنده از دیدگاه علی داستان را تعریف می‌کرد، وجه کودکانه شخصیت فروغ بیشتر مشخص می‌شد. من یک خوانش معمولی از اثر دیدم و نویسنده در زمینه برگرداندن شعر به نمایش، کوشش خلاقانه‌ای نکرده بود.

محبی ضمن اعلام این مطلب که میان زنانگی و زن بودن، تفاوت وجود دارد، گفت: در آثار فروغ، تقابل سنت و مدرنیته وجود دارد و نویسنده از این زاویه به شعر فروغ ورود کرده است تا تاثیرگذاری اثر را بیشتر کند. شعری که زن گفته است و می‌خواهد حس مادرانگی را به اثر وارد کند. فروغ در جوانی ایماژهای تصویری بسیار زیادی را به وجود آورده است که در شعر ما کم‌نظیر است اما روی صحنه چندان به این مساله پرداخته نشده است.

بازیگر نمایش «آژاکس» در مورد بازی سارا تقوی در نمایش «علی کوچیکه» گفت: یکی از نقاط قوت نمایش، بازی سارا تقوی بود. اگر کارگردان نمایش، پروژکتور و تصاویر را حذف می‌کرد و تصویرسازی را بر عهده بازیگر و ذهن مخاطب می‌گذاشت، بهتر بود.

رضا کیانی: بازیگر سلطان بلامنازع تئاتر تک پرسوناژ است

رضا کیانی؛ دیگر منتقد حاضر در جلسه نقد «علی کوچیکه»، ضمن اعلام این مطلب که ردپایی از شاعرانگی و تفکر فروغ را می‌توان در نمایش یافت، گفت: اگر تفکر فروغ در اشعارش را در نظر بگیریم، سرشار از آرمان‌گرایی است. فروغ نوعی آرمان را در ذهن خود دارد که می‌خواهد به آن برسد و قیمت این آرمان‌خواهی، از دست دادن جان است. بحث اقتباس و ارج نهادن نمایشی به شعر شاعران؛ چه کلاسیک و چه معاصر را به فال نیک می‌گیرم اما نکته این است که ما به‌عنوان درام‌نویس، در شناخت ظرفیت‌های نمایشی از اشعار، حکم یک مترجم را داریم. درام‌نویس وقتی قصد دارد از یک شعر یا داستان اقتباسی را انجام دهد، باید در وهله نخست نشانه‌ها را رمزگشایی کند؛ یعنی مابه‌ازاهای صحنه‌ای و دراماتیک در کار بیابد.

کیانی ضمن اعلام این نکته که «علی کوچیکه» شعر کودک نیست، گفت: برخی از مواقع شعر از زبان کودک روایت می‌شود اما این مساله سبب نمی‌شود که آن را شعر کودک بدانیم. «علی کوچیکه» یکی از سیاسی‌ترین آثار فروغ است. در این نمایش جا داشت بر روی تضادها و دردهایی که زنان در جامعه با آن‌ها مواجه‌اند، بحث می‌شد.

این منتقد تئاتر، تک پرسوناژ بودن نمایش را نقطه قوت آن دانست و گفت: معمولا آثار تک پرسوناژ احساسات و درونیات را به مخاطب ارائه کند. در زمینه نشان دادن آرمان‌گرایی و خارج شدن انسان از منطق معمول، تک بازیگر جواب می‌دهد. از دید من هم بهتر بود تصاویر در نمایش وارد نشود تا بازیگر بتواند همان‌طور که در آثار تک پرسوناژ معمول است، سلطان بلامنازع صحنه باشد.

نصرالله قادری: معضلات زنان در «علی کوچیکه» دیده می‌شود

در پایان این برنامه، نصرالله قادری؛ نویسنده، کارگردان، منتقد و استاد دانشگاه در حوزه تئاتر و سینما، ضمن اعلام این مطلب که اساسا کار نقد، قاطعانه تکلیف کردن شده است، گفت: بسیاری قاطعانه می‌گویند که فروغ فمینیست بوده است درصورتی‌که او نمی‌توانسته است فمینیست باشد؛ فمینیسم در مقابل پدرسالاری و مردسالاری می‌ایستد که چنین اتفاقی را در هیچ‌یک از آثار فروغ ندیده‌ایم. فروغ نخستین شاعری است که معشوق را از ساحت زن می‌بیند.

قادری در ادامه تاکید کرد: وقتی برای دیدن نمایش «علی کوچیکه» آمد، فروغ و شعرش را پشت در سالن گذاشت و با نمایش مواجه شد و گفت: در زمان اقتباس، نویسنده روایت خود را دارد. از دید من، متن بسیار خوب مفهوم را منتقل می‌کند؛ در ابتدای نمایش، مادری که شوهرش گم شده است و ما نمی‌دانیم اساسا شوهر چه کسی بوده و چه اتفاقی برایش افتاده است، به مرد دیگری که فرزندش؛ علی کوچیکه است آویزان می‌شود. در بازی نگرانی مادرانی را می‌بینیم که بچه‌ای را از دست داده است؛ از ابتدا داستان غرق شدن علی کوچیکه را درمی‌یابیم. در نمایش دنیایی کاملا زنانه را می‌بینیم که در برابر مشکلات ایستاده است. همه ما زنانی را دیده‌ایم که همسرشان فوت کرده یا به هر دلیلی حضور ندارد و رفتار مردان جامعه را نیز دیده‌ایم؛ این اتفاق در نمایش «علی کوچیکه» به نحو احسنت نشان داده می‌شود.

این هنرمند تئاتر درباره استفاده از پروژکتور، گفت: طراحی صحنه استیلزه بود. بازیگر در بخشی از نمایش از تکنیک پرده‌خوانی استفاده کرده است. درواقع پروژکتور به شکل پرده‌خوانی مدرن درآمده است اما تنها در بخش‌های اندکی از کار از این تکنیک استفاده شده بود، پرده‌خوانی کامل و مدرن را به استفاده از پرده‌خوانی در راستای نیاز نمایش بدل کرده بود.