سفر عاشقانه دانته به دوزخ

بهنام حبیبی: «کمدی الهی» دانته، با همه پیچ‌وخم فلسفی و الهی‌اش، همیشه وسوسه‌کننده همه علاقه‌مندان به ادبیات و هنر بوده است. تاکنون اجراهای زیادی از اجرای نمایشی این اثر ماندگار، روی صحنه رفته است. جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر امسال نیز، روایتی دیگر از این کتاب را در خود جای داده است.

در روز هفتم بهمن‌ماه و در جریان چهل و یکمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، نمایشی در تالار وحدت تهران به روی صحنه رفت که بی‌گمان یکی از برترین اجراهای این جشنواره تئاتر فجر است. حافظ خلیفه، کارگردان تونسی، با کوله‌باری از دانش و تجربه، «کمدی الهی» دانته را در روایتی آوانگارد به روی صحنه برد.

برای مخاطبان ما از خودتان و از پیشینه نمایشی و کارگردانی خود بگویید.

من حافظ خلیفه، دارای کارشناسی ارشد نمایش از کشور تونس هستم. من به مدت بیست‌وپنج سال مقیم کشور ایتالیا بودم و در آن کشور، نمایش‌ها و فیلم‌های زیادی را کارگردانی کرده‌ام. در آن کشور با اشخاص نامداری مانند «یوجینیو باربا» همکاری داشته‌ام و همچنین در جشنواره‌های زیادی از جمله جشنواره‌های نمایش در ایتالیا، آلمان، مصر، تونس، بغداد و... شرکت کرده‌ام. در این جشنواره‌ها جوایز متعددی کسب کرده‌ام که آخرین آن‌ها جایزه برگزیده جشنواره کارتاژ تونس بود. من پس از پیروزی انقلاب تونس، به کشورم بازگشتم و در آنجا گروهی را تأسیس کردم که به تبادل فرهنگ و هنرهای دوپهلو (اشتراکی) می‌پردازد. به‌عنوان‌مثال، نمایش «کمدی الهی» که امروز در تالار وحدت اجرا شد، در واقع محصول مشترکی از همکاری شرکت‌های ایتالیایی و تونسی است. هم‌اکنون نیز عضو کانون حرفه‌ای هنرمندان تونس هستم.

از دیدگاه بررسی متن نمایشنامه، چه قدر به متن اصلی کمدی الهی، وفادار بوده‌اید که چنین اجرای آوانگاردی را تولید کردید؟

می‌توان گفت که من تقریباً هفتاد درصد به متن اصلی کمدی الهی وفادار بوده‌ام. ولی متن تغییراتی هم داشته‌ است، به‌عنوان‌مثال، در متن اصلی، شخصیت «ویرژیلیوس»، معلم دانته که الهام‌بخش اوست، وجود دارد که من شخصیت شاعر «ابوالعلا معری» را با آن جایگزین کرده‌ام. خواستم به این موضوع مهم تأکید کنم که زندگی پس از مرگ در اصل شرقی است که در کتاب‌هایی از جمله کتاب «مردگان فراعنه» یا کتاب «اوستا» زرتشت نیز به آن اشاره شده است. کتاب کمدی الهی، سه بخش دارد، جهنم، برزخ و بهشت. در این نمایش، ما فقط روی بخش جهنم تمرکز داشتیم و به همین علت، نام این بخش از اجرای خود را جهنم شرق و غرب گذاشتم. بر همین اساس، راهنمای دانته در جهنم را از شرق برگزیدم و شاعر «ابوالعلا معری» را به‌عنوان راهنمای او در نمایش قرار دادم.

عوامل هنری و فنی نمایش شما جزو گروه ثابت شما هستند یا تنها برای این نمایش برگزیده شده‌اند؟

من گروه هنری ثابت ندارم. با توجه به اینکه هر نمایش، نیازهای ویژه خود برای اجرا را دارد، من بسته به هر نمایش، نسبت به گزینش عوامل هنری و فنی خود، از جمله بازیگران، طراح صحنه و دکور، طراح نور، طراح موسیقی و... اقدام می‌کنم. این گروه از عوامل هنری و فنی که در این نمایش با من همکاری می‌کنند دارای سه رده هستند؛ رده اول، هنرمندانی که دارای شهرت و توانایی بسیار بالایی در تونس هستند، رده دوم که دارای شهرت کمتری هستند و رده سوم که دانشجویان من هستند.

آیا نمایش کمدی الهی شما در کشورها یا جشنواره‌های دیگری نیز به روی صحنه رفته است؟

بله، این نمایش، در جشنواره تئاتر تجربی قاهره و جشنواره کارتاژ تونس و سالن‌های عمومی تئاتر تونس هم روی صحنه رفته است.

چه طور به این نگاه نمایشی و کارگردانی به این شیوه آوانگارد برای این اثر ادبی کلاسیک رسیدید و این روش را انتخاب کردید؟

وقتی‌که من از ایتالیا به تونس بازگشتم، با دستانی پر از تجربه و با ذهنیتی پر از ایده بازگشتم. من تا پیش‌ازاینکه به فکر اجرای نمایشی کمدی الهی بیفتم، نمایش‌های دینی و فلسفی زیادی را به روی صحنه برده بودم که کلاً در مباحث الهی و دینی بودند. از جمله، نمایشی به نام تفاصیل حلاج و یا نمایش ثقیفه که درباره امام علی (ع)، فدک، حضرت فاطمه زهرا (س)، ابوبکر، عمر و عثمان صحبت می‌کرد که برای اولین بار آن را در تونس اجرا کردم. این نمایش اولین نمایشی بود که درباره این شخصیت‌های دینی صحبت می‌کرد. سپس، اسرار عشق فریدالدین عطار را اجرا کردم. پس از آن، نامه‌های آزادی را که درباره انقلاب تونس بود به روی صحنه بردم. شخصیت دیگری که درباره او به کار نمایشی پرداختم، مهدی دجال بود که افراد زیادی با این ادعا که مهدی دجال هستند، اعلام وجود کرده بودند، ولی من با اثر نمایشی خود، اثبات کردم که همه این سخنان، فریبی بیش نیست. من همه این نمایش‌ها را اجرا کردم و به روی صحنه بردم تا به کمدی الهی رسیدم. می‌توانم بگویم که من همه افکار و آثار خود را در کمدی الهی جمع کردم. من در تحولات فکری خود به این نتیجه رسیده بودم که من باید با دین همراه باشم و نه اینکه بر ضد دین باشم. به این نتیجه رسیدم که نباید علیه دین فکر کنم و بهتر است که حالتی میانه‌رو در کار خود درباره دین در نمایش، داشته باشم. بسیاری بر این باورند که من آدم دین‌داری هستم، ولی واقعیت این است که من دین را ثروتی برای خود می‌دانم که از راه آن می‌توانم به خدا برسم. بسیاری از فرهیختگان و نخبگان کشور من بر این باورند که دین‌داری یعنی نماز گزاردن، قرآن خواندن و... همه این‌ها درست است، ولی باخدا بودن، بافرهنگ بودن و باشعور و بامنطق بودن، همه یکی هستند و ما تنها باید باخدا باشیم.

در نمایش شما دیدم که محبوبه دانته که در جهنم گرفتار عذاب فرشته عذاب شده بود، با توسل دانته به عشق، از عذاب این فرشته رهایی یافت. آیا با این رویداد، بر این نکته تأکید می‌گذارید که عشق، نیرویی بالاتر از حد تصور دارد؟

درست است. مهم‌ترین عامل همان عشق و دوستی است، ولی چه نوع محبت، عشق و دوستی؟ در کمدی الهی، عشق دانته، چنین عشقی است. بله، من همه این رویدادهای عشق و محبت و دوستی و انسانیت را به روی صحنه آوردم، ولی من در همه این‌ها شخصیت دانته را وارد کردم که با شخصیت ابوالعلا معری رهسپار جایگاه عذاب انسان‌ها یعنی جهنم شود. دانته با ابوالعلا معری به عالم برزخ سفر کرد، سفری که در کتاب‌های زیادی مثل ارداویراف‌نامه، اوستای زرتشت و مرگ فراعنه به آن اشاره شده است. موضوع سفر به برزخ، موضوعی بسیار کهن است که در ادیان و اندیشه‌های زیادی بر آن تأکید شده است. وقتی من کتاب کمدی الهی دانته را خواندم، هیچ درامی در آن ندیدم. در حال دراماتورژی این اثر، دیدم بهتر است همه رویدادهای بد و ناخوشایند این داستان، به‌گونه‌ای خوشایند تغییر یابند. من در کارم، جایی هم برای تفکر و تأویل تماشاگر می‌گذارم. ممکن است آدم‌های دین‌دار با دیدن این نمایش، فکر کنند که در صورت گناه کردن، به آن محیط جهنم وارد شوند، ولی اگر عشق و محبت داشته باشند، مطمئناً به بهشت ابدی وارد خواهند شد. من عاشق افرادی مثل رومی و حافظ شیرازی هستم. کمدی الهی اثری است که بیشتر صوفیانه است تا فلسفی.

پرسشی که برای خود من به‌عنوان یک کارگردان تئاتر به وجود آمده است این است که علت طراحی نورهای موضعی در بک‌گراند صحنه و در دید روبه‌روی تماشاگر، به‌گونه‌ای که نور به‌طور مستقیم به چشمان تماشاگر بتابد، چیست؟

شاید من بر طبق منطق برشتی، هدفی از تاباندن نور در رنگ‌های قرمز و آبی و... در نگاه مستقیم تماشاگر داشتم. من هدفم این بود که به تماشاگر بگویم که من تو را از عمق صحنه نیز فراتر می‌برم و فکر نکن که می‌توانی خودت را در این فضا محدود کنی، چراکه من تو را به فضایی نامحدودتر می‌برم. در جای دیگری که من، بازیگرانم را از روی صحنه به ردیف اول جایگاه تماشاگران می‌آورم، این هدف را دارم که به تماشاگر این موضوع را بیان کنم که تو و ما جدا نیستیم. ما همه مانند هم و با هم هستیم و تو هم مثل ما باید در این سفر همراه ما سفر کنی. وقتی من می‌خواستم این نمایش را به ایران بیاورم، به من گفتند که تالار وحدت ایران چنین امکانات اجرایی برای دکور و نورپردازی دارد که برای کار شما مناسب باشد و همین‌طور هم شد. وقتی من تالار وحدت را با امکاناتش دیدم، شگفت‌زده شدم. شاید خیلی از نظریات بر این باشد که برای نمایش جهنم باید الزاماً از نمادهای آتش بهره برد، ولی در کار من برای جهنم شاید حتی سرما در روی صحنه دیده می‌شود و اثری از آتش نیست. این امکانات تالار وحدت برای اجرای نظریات من بسیار سودمند و کاربردی بودند و به من کمک کرد تا بتوانم نمایشم را با همه لازمه‌هایش اجرا کنم. در واقع جهنم در این نمایش جهنمی ذهنی بود.

با توجه به اینکه در جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر امسال حضور داشتید، اجرای خود را چه طور ارزیابی می‌کنید؟ و نظر شما درباره این جشنواره چیست؟

من از استقبال تماشاگران شگفت‌زده شدم. پس از دو بار اجرای نمایش که در بخش مسابقه انجام شد، مسئولان جشنواره از من خواستند که باز هم اجرای این نمایش را تکرار کنم. با نگاه مردم ایران که مردمی فرهنگ‌دوست، هنردوست و هنرمند هستند روبه‌رو شدم که برای من رویداد بسیار شگفت‌انگیزی بود. بسیاری از افراد سیاسی نیز درباره این نمایش، نظرات بسیار جالبی ارائه کردند که برای من خیلی شگفت‌آور بود. من پس از حضور گذشته‌ام در جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر که بیست سال پیش و با نمایشی از کشور ایتالیا در این جشنواره شرکت کرده بودم، امسال و با حضورم در این جشنواره، برای من همه‌چیز تازگی دارد و تغییرات و گفتنی‌های بسیاری را در این جشنواره می‌بینم. من خیلی خوشحالم که این جشنواره با استقبال زیادی روبه‌رو شده است.