گفت‌وگو با داوود کیانیان
«نمایش خلاق»؛ نمایشی فرآیندمحور با مخاطبانی که بازیگرانش هستند
داوود کیانیان، نویسنده، پژوهشگر و پیشکسوت تئاتر ضمن اشاره به تفاوت ساختار، اجرا و همچنین رده سنی مخاطبان در نمایش خلاق با تئاتر خلاق، نمایش‌های تولیدشده در این زمینه را آثاری فرآیندمحور معرفی کرد که مخاطبانش، بازیگر آن هستند.
نگار امیری: همراهی مخاطب در تولید یک نمایش و تماشاگر صرف یک اثر نمایشی تولیدشده بودن، دو مفهوم متفاوتی است که در ارائه تعریف از نمایش خلاق و تئاتر خلاق و همچنین در رده‌بندی گروه سنی مخاطبان و جامعه هدف آن‌ها تاثیرگذار است. تفاوت‌هایی که شاید در نگاهی عام مورد توجه قرار نگیرد اما در ریشه‌یابی و تولید آثار محوری در این زمینه نیازمند تامل بیشتر است. طی سال‌های اخیر، پژوهشگران و هنرمندان، آثار و محتواهای متفاوتی در این دو زمینه تهیه و تولید کرده‌اند.
داوود کیانیان، نمایشنامه‌نویس، کارگردان و پژوهشگر تئاتر یکی از پژوهشگران و فعالان این عرصه است که تالیفاتی ارزشمند و کاربردی در زمینه تئاتر خلاق و همچنین نمایش خلاق از او روانه بازار کتاب شده است.
با این پژوهشگر، بازیگر، کارگردان و یکی از پیشکسوتان نمایش خلاق که به‌تازگی مراسم بزرگداشت او به همت موزه مجازی بین‌المللی هنر کودک در خانه هنرمندان ایران برگزار شد، گفت‌وگوی کوتاهی در زمینه نمایش خلاق و تئاتر خلاق انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید.
اگر بخواهیم تعریفی ساده از نمایش خلاق داشته باشیم، این هنر را چگونه معرفی می‌کنیم؟
اگر «بازی‌های نمایشی» و «نمایش بازی‌ها» با حضور یک مربی آگاه به تکنیک‌ها و شناخت مخاطب با اهدافی از پیش تعیین‌شده انجام شود، فعالیتی شکل می‌گیرد که از صفر تا صدش توسط مخاطب خلق می‌شود؛ این فعالیت نمایشی «نمایش خلاق» است. نمایشی «فرآیندمحور» که مخاطبش خود بازیگران هستند.
تفاوتی در استفاده از صفت خلاق برای دو واژه تئاتر و نمایش وجود دارد؟
تئاتر خلاق برعکس نمایش خلاق «برآیندمحور» است و برای تماشاگران تولید می‌شود. نمایشنامه و کارگردان دارد و معمولا برای تاثیرگذاری بیشتر بر مخاطب از تکنیک «مشارکتی» استفاده می‌کند. تئاترهای خیابانی و اجراهایی که با سیستم‌های «آگوستو بوآل» اجرا می‌شوند، اکثرا تحت عنوان «تئاتر خلاق» شناخته می‌شوند.
نمایش خلاق بیشتر برای کدام رده‌های سنی مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
نمایش خلاق تمامی رده‌های سنی ازجمله خردسالان، کودکان، نوجوانان، جوانان و بزرگسالان را در برمی‌گیرد. حتی برای گروه‌های مختلفی چون کودکان کار، نوجوانان کانون اصلاح و تربیت، کانون بازنشستگان، بیمارستان‌ها و هر جایی که انسان‌ها به‌صورت گروهی زندگی کنند، این نمایش می‌تواند انجام شود و کاربرد داشته باشد.
تئاتر خلاق چطور؟
تئاتر خلاق فعالیت‌های نمایشی رده‌های سنی خردسال و کودک را شامل نمی‌شود؛ اما سایر رده‌های سنی را در دو شاخه شامل می‌شود؛ فعالیتی که خود آن‌ها به آن بپردازند مانند «تئاتر دانش‌آموزی» و دیگری تئاترهایی که به‌وسیله گروه‌های حرفه‌ای برای تمامی رده‌های سنی تولید شود مانند تئاترهای خیابانی و سیستم‌های متاثر از اجراهای «آگوستو بوآل».
تکنیک‌های نمایش خلاق و تئاتر خلاق با یکدیگر متفاوت هستند؟
تکنیک‌ها در فعالیت نمایش خلاق و تئاتر خلاق مشترک است و در اصول یکسان عمل می‌کنند، اما گاه در «ویژگی‌ها» متفاوت‌اند. اصول مشترک آن‌ها را می‌توان در هفت اصل نام برد: ساده‌گرایی، بازیگری، بداهه‌پردازی، فاصله‌گذاری، مشارکت، فرآیندمحوری و نشانه‌پردازی، اما ویژگی‌ها به 14 رقم می‌رسد. من این اصول و ویژگی‌ها را در کتاب‌های «مبانی نمایش خلاق» از انتشارات جهاد دانشگاهی هنر و «تئاتر خلاق» از انتشارات سوره مهر به تفصیل تحت عنوان «شیوه غریزی اجرا» شرح داده‌ام.
ما در ایران چقدر در کاربرد نمایش خلاق و تئاتر خلاق موفق عمل کرده‌ایم؟
نمایش خلاق در ایران نسبت به تئاتر خلاق از فعالیت‌ها و گسترش بیشتری برخوردار است. نزدیک به صد سال پیش زنده‌یاد جبار باغچه‌بان سنگ بنای نمایش خلاق را در «باغچه اطفال» در تبریز می‌گذارد. بعد فراموش می‌شود تا در سال 50 این فعالیت بار دیگر در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به شکل نوین شکل می‌گیرد. این فعالیت در کانون ادامه می‌یابد تا در سال 90 این فعالیت در دفتر تالیف کتاب‌های درسی نیز برای پیش‌دبستانی‌ها و کودکستان‌ها نیز شروع می‌شود. جهاد دانشگاهی هم این فعالیت را برای دبستان‌ها پی می‌گیرد. کتاب‌های زیادی در این مورد تالیف و ترجمه شده است و نمایش در کلاس درس که می‌تواند متاثر از نمایش خلاق باشد، در حال رشد چشمگیری است.
تئاتر خلاق قبل از سال پنجاه جایگاهی در ایران نداشته است. از این مقطع به بعد است که در کانون پرورش فکری شکل می‌گیرد و هم چنان کج‌دار و مریز به حیات ضعیفش ادامه می‌دهد؛ در حالی که می‌تواند در تئاتر دانش‌آموزی، تئاتر دانشجویی، تئاتر تجربی و حرفه‌ای کارآیی‌های فراوانی داشته باشد.
آیا مربیان کارآزموده‌ای در دو زمینه نمایش خلاق و تئاتر خلاق داریم؟
کار در زمینه نمایش خلاق و تئاتر خلاق هرگز به‌صورت آکادمیک در ایران وجود نداشته است و مانند تئاتر کودکان و نوجوانان هرچه بوده شکل تجربی داشته است اما خوشبختانه هم در زمینه «نمایش خلاق» آموزشگاه‌هایی هستند که به این امر می‌پردازند و هم مربیان با تجربه و خلاقی داریم که به این فعالیت مشغول‌اند؛ برعکس تئاتر خلاق که همان تعداد معدود علاقه‌مندان فعالیت در این زمینه با سنگ‌اندازی‌های زیادی مواجه شدند و عطایش را به لقایش بخشیدند.
و اما به‌عنوان هنرمندی که سال‌های سال در این زمینه فعال هستید، شرایط امروز ایران در رابطه با نمایش خلاق و تئاتر خلاق را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
رویکرد خانواده‌ها، کودکان و مربیان نسبت به نمایش خلاق هرچند کافی نیست، ولی خیلی خوب است؛ اما متاسفانه تئاتر خلاق جز چراغ‌هایی که گاه‌به‌گاه در جشنواره‌ها با تئاترهای خیابانی روشن می‌شود، عملا تعطیل است.
