گفت‌وگو با مترجم و پژوهشگر تئاتر
داریوش مؤدبیان: بدیهه‌گویی در کمدی قراردادهای ویژه عملی و نظری دارد
داریوش مؤدبیان گردآورنده و مترجم مجموعه «طنزآوران جهان نمایش» معتقد است که بدیهه‌گویی یا از نو ساختن در آثار نمایشی به‌ویژه نمایش‌های کمدی راهی برای طراوت و نو شدن و براساس ضرباهنگ و قراردادهای نظری و عملی صورت می‌گیرد.
به گزارش ایران تئاتر، داریوش مؤدبیان نویسنده، مترجم، بازیگر و کارگردان فعالیت خود را از دهه چهل در عرصه هنرهای نمایشی و ترجمه آثار نمایشنامه‌نویسان مطرح دنیا از زبان فرانسه به فارسی آغاز کرد.
«دو در و یک نیمکت»، «سن والنتین»، «میز»، «شیطان در تاریکی» و «شیری در سیرک» از جمله تله‌تئاترهایی است که مودبیان در آن‌ها به عنوان بازیگر یا کارگردان هنری فعالیت داشته است.
«دوستان بد زندگی می‌کنیم (گزیده‌ای از داستان‌های کوتاه نمایشی چخوف»، «تک پرده‌ای‌های چخوف» از جمله آثار ترجمه شده توسط این مترجم و پژوهشگر تئاتر است.
مجموعه «طنزآوران جهان نمایش» جزو آثار اخیر مؤدبیان در زمینه ترجمه است که از سال 1398 تاکنون به صورت متداوم با معرفی نمایشنامه‌نویسان مهم جهان از کشورهای مختلف در حال چاپ و انتشار از سوی نشر گویاست.
با او درباره این مجموعه و اصول بدیهه‌گویی در نمایش کمدی به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید.
داریوش مودبیان درباره مجموعه «طنزآوران جهان نمایش» می‌گوید: «تاکنون سی دفتر از این مجموعه نوشته شده است که دفتر سی‌ام آن با مقدمه‌ای پژوهشی درباره چگونگی ورود تئاتر به ایران، نخستین آداپته‌سازی‌ها، نمایشنامه‌های ترجمه شده و آثار کمدی نمایشنامه‌نویسان ایرانی آغاز می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «در این دفتر متن نمایشنامه «طبیب اجباری» نوشته اعتماد السلطنه که به‌روزرسانی نمایشنامه «طبیب اجباری» به نویسندگی مولیر نمایشنامه‌نویس فرانسوی است، در کنار هم مورد بررسی قرار می‌گیرند.»
این مترجم می‌افزاید: «دفتر سی و دوم و سی و سوم «طنزآوران جهان نمایش» به کمدی‌های کلاسیک پرداخته می‌شود و پژوهش و نگارش این دفاتر ادامه خواهد داشت.»
نمایشنامه‌های غربی در دوره محمدشاه قاجار به ایران وارد شدند
مؤدبیان درباره ورود نمایش به مفهوم غربی به ایران می‌گوید:«ما نمایشنامه‌های ایرانی و تقلید را پیش از این در ایران داشته‌ایم اما نخستین نمایشنامه‌های غربی از طریق سفرهای اقتصادی و فرهنگی اهل فرهنگ در دوران محمدشاه قاجار به خارج از کشور به ایران وارد می‌شود.»
گردآورنده و مترجم مجموعه «طنزآوران جهان نمایش» ادامه می‌دهد: «مهم‌ترین دوره شکوفایی هنر نمایش در زمان ناصرالدین شاه و به دلیل سفرهای شاه به فرنگ و همچنین آشنایی و تماشای تئاتر توسط فارغ التحصیلان ایرانی در غرب بود.»
او می‌افزاید: «راه اندازی دارالفنون و تاسیس یک سالن نمایش در آنجا از مهم‌ترین دلایل توجه به تئاتر غربی به شمار می‌آید. از آنجا که معلم‌های دارالفنون اکثرا فرانسوی یا اتریشی بودند برای آموزش دروس خود از نمایش استفاده می‌کردند. لازم به ذکر است که نخستین نمایش‌هایی که حتی به زبان فرانسه در ایران اجرا شده در دارالفنون بوده است و به این شکل کم‌‌کم تئاتر غرب در ایران گسترش پیدا می‌کند.»
او با بیان اینکه نمایش به طور عام و کمدی به طور خاص همواره با زمان و مکان و در واقع جامعه و رویدادهای آن رابطه داشته و دارد، می‌گوید: «وقتی به کمدی‌های کهن نگاه می‌کنیم که پنج یا ششم قرن پیش از میلاد مسیح نوشته و اجرا شده‌اند، درمی‌یابیم که ارتباط با جامعه و هجو و نقد اجتماعی در آن‌ها از گذشته وجود داشته است.»
مؤدبیان ادامه می‌دهد: «پرداختن به موضوعات اجتماعی، نقد و هجو مسائل روز در نمایش‌های سنتی ایرانی چون روحوضی و سیاه بازی نیز مورد نظر بوده است.»
این پژوهشگر می‌افزاید: «کمدی در شکل رسمی و غیررسمی یا آیینی و مردمی خودش گونه‌های متفاوتی دارد. کمدی‌های سنتی، موقعیت، سیاسی و ... که در مجموعه «طنزآوران نمایش» به همه اینها پرداخته و خواهم پرداخت.»
پیشینه استندآپ کمدی به دوران باستان برمی‌گردد
او می‌گوید: «من در دفتر هفتم به دو نویسنده برجسته گونه نمایشی‌ای که اکنون به استندآپ کمدی معروف است و به آن تک گویی‌های کمدی می‌گوییم، پرداخته‌ام و از پیشینه این هنر که چگونه از دوران باستان شروع شده است، گفته‌ام؛ چراکه برخی فکر می‌کنند چیزی که به استندآپ کمدی مشهور است دقیقا آثاری است که اکنون به این نام شهرت یافته است و این هنر را متعلق به ۳۰ الی ۴۰ سال اخیر می‌دانند، در صورتی که اینگونه نیست.»
بازیگر نمایش «درخت‌ها» ادامه می‌دهد:«استندآپ‌کمدی جریان‌ها و گونه‌های مختلف داشته است؛ اما ما معمولا خیلی شتابزده رویه‌ای از کار را می‌بینیم و بعد دست به تقلید می‌زنیم که با اصل آن متفاوت است. به طور مثال آنچه در اروپا به کمدی بولوار یا عامه‌پسند معروف است در ایران براساس همین تقلیدهای شتابزده به کمدی‌های آزاد تبدیل شده است.»
او در پاسخ به اینکه بدیهه‌گویی تا چه میزان در آثار کمدی دارای اهمیت است، می‌گوید: «بدیهه‌گویی در آثار کمدی ابه‌ویژه در آثاری که شرط موقعیت در آن‌ها مطرح است، اهمیت دارد ولی قطعا باید بر اساس یک چارچوب انجام شود.»
این هنرمند ادامه می‌دهد: «در کمدی‌های سنتی مثل کمدیادلارته در ایتالیا، کمدی‌های فرانسوی و حتی کمدی‌های روحوضی بدیهه‌گویی وجود داشته است. در این کمدی‌ها بدیهه‌گویی یا از خود ساختن برحسب یک مبنا و با شرایطی که بازیگران هم به داستان آشنا باشند و سال‌ها در کنار هم فعالیت کرده باشند، انجام می‌شده است.»
بازیگران براساس ضرباهنگ و قراردادهای خاص بدیهه می‌گویند
مؤدبیان می‌افزاید: «بازیگران این نمایش‌ها بدیهه‌گویی را براساس بده بستان‌ها یا همان ضرباهنگ و قراردادهایی که با هم دارند و بر اساس استقبال و همراهی تماشاگران نو به نو و به روز انجام می‌دهند اما از چارچوب داستانی و موقعیتی خارج نمی‌شوند.»
طراح و کارگردان نمایش «شایعه» توضیح می‌دهد: «بدیهه‌گویی در بعضی از کمدی‌ها شرط اجرایی است و در بعضی دیگر جزو شروط تمرینی به شمار می‌آید؛ یعنی گروه نمایش بدیهه‌گویی را در تمرینات وارد می‌کنند تا بازیگران از خود بسازند، جسارت پیدا کنند و گاهی به دیالوگی بهتر از آنچه در متن آمده، دست پیدا کنند و آن بدیهه جایگزین دیالوگ اولیه شود. ما حتی در زمینه بدیهه‌گویی نمایشنامه «امشب از خود می‌سازیم» اثر پیراندللو را نیز با ترجمه‌ای از پری صابری داریم که به بدیهه‌گویی توجه دارد و حتی در آن به بررسی این مسئله که بدیهه‌گویی با چه هدفی انجام می‌شود، می‌پردازد.»
بدیهه‌گویی به طراوت و نو شدن آثار نمایشی کمک می‌کند
او ادامه می‌دهد: «در هر شکل بدیهه‌گویی برای کمک به طراوت و نو شدن آثار نمایشی به‌ویژه نمایش‌های کمدی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما قطعا باید در استفاده از آن چارچوب نظری و عملی مورد توجه باشد. بدیهه‌گویی در طول زمان یافت شده و به صورت قاعده درآمده است و افراد زیادی همچون میرهولد نیز درباره آن یادداشت نوشته‌اند. این فن در آثار ناتورالیستی نیز برای یافتن جمله‌های بهتر استفاده می‌شود.»
این مترجم درباره جدیدترین اثر ترجمه و چاپ شده‌اش می‌گوید: «یادداشت‌های یک آدم مرده (رمان تئاترال)» نوشته میخاییل بولگاکف نویسنده روسی تازه‌ترین اثر من در انتشارات گویا منتشر شده است.این رمان آخرین اثر بولگاکف و شرح زندگی این نمایشنامه‌نویس و رمان‌نویس معاصر است و به کوشش‌هایی که او برای رسیدن به تئاتر و حضوری که در تئاتر داشته است با زبان طنز می‌پردازد.»
دفاتر جدید «طنزآوران جهان نمایش» آماده چاپ است
مؤدبیان در پایان درباره جدید با اشاره به دفاتر جدید «طنزآوران جهان نمایش» می‌گوید: «در دفتر سی و سوم و سی و چهارم این مجموعه به آثار آریستوفان پرداختم و در دفتر سی و پنجم به کمدی ایرانی 2 که به نخستین نمایشنامه‌نویسان کمدی ایران یعنی میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزاآقا تبریزی پرداخته‌ام. از هر کدام این نویسنده‌ها یک نمایشنامه قید شده است و به اینکه آن‌ها چگونه کار کرده‌اند و نخستین نمایشنامه‌های ایرانی از کجا نوشته و اجرا شده است، توجه کرده‌ام که اکنون آماده چاپ است. دفتر سی و ششم این مجموعه هم که مشغول نگارش آن هستم به الکساندر آستروفوسکی کمدی‌نویس قرن نوزدهم روسیه و دو نمایشنامه از او خواهد پرداخت.»
گفت‌وگو: نگار امیری
